De vier apocalyptische ruiters. (Bron: Adriaen Collaert, 1585, Rijksmuseum Amsterdam)

Thema

Pest tijdens de Tachtigjarige Oorlog

“A peste, fame, belloque, libera nos Domine”
(van pest, honger en oorlog, verlos ons Heer)

Naast alle hevige oorlogvoeringen, plunderingen en al het andere geweld werd de bevolking van Noord-Brabant in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog getroffen door meerdere pestepidemieën. De komst van de verschillende legertroepen in de provincie, de slechte hygiëne onder de mensen en mislukte oogsten vergrootten de kans op besmetting met de ziekte.

De pest duikt voor het eerst op in de veertiende eeuw. Vele mensen werden besmet en gingen dood door de ziekte, die tot dan toe een onbekende oorzaak had. De schuld werd tijdens de epidemieën in de schoenen van verschillende zondebokken geschoven, maar de echte boosdoener was de Yersinia Pestis bacterie. Deze bacterie verspreidde zich via vlooien en had het eerst voorzien op ratten. Via de beet van een vlo werden de bacterie doorgegeven aan de ratten. Geïnfecteerde ratten leefde niet lang, waardoor de voedselbron van de vlooien schaars werd en zij uitweken naar de mens

Maatregelen

Pest outfit 17de eeuw

Vroeg zeventiende-eeuws kostuum van een pestdokter uit het boek 'Traité de la peste' van Jean Jacques Manget. (Bron: Jean Jacques Manget, 1721, Wellcome Library)

Om besmetting te voorkomen nam men maatregelen. Een contactverbod met besmette mensen was één van de belangrijkste regels. Zo probeerden ze de verspreiding van de ziekte in te perken. Om deze regel zo goed mogelijk na te streven werden de pestlijders in Breda bijvoorbeeld geïsoleerd, het liefst buiten de stad. Huizen van pestlijders werden zes weken hermetisch afgesloten en duidelijk gekenmerkt met een baal van stro.

Als je toch in contact was gekomen met een pestlijder dan golden er ook andere maatregelen, naast het zes weken vermijden van grote mensenmassa’s. Zo is bekend dat je in Breda een witte stok moest dragen. De stok moest duidelijk zichtbaar zijn voor anderen, zodat zij konden vluchten indien dat nodig was.

Om de pestlijders te verzorgen werd er een pestmeester aangesteld. Zij moesten de zieken behandelen en de overledenen begraven. In Bergen op Zoom was dat Broeder Gillis van Couwendal. Hij werd in 1583 opgeroepen om in Tholen (provincie Zeeland) besmette soldaten te verzorgen.

Pestepidemieën tijdens de Tachtigjarige Oorlog

Er hebben drie grote pestepidemieën geheerst in het huidige Noord-Brabant tussen 1568 en 1648. De eerste melding van een pestlijder in ’s-Hertogenbosch ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog dateert uit 1570.

De eerste epidemie brak echter later uit, in 1604-1605. De epidemie verspreidde zich over een groot deel van Brabant. Naast meldingen uit ’s-Hertogenbosch zijn er overlijdensaktes uit Bergen op Zoom en uit de omgeving van Geertruidenberg. Deze overlijdensaktes geven specifiek aan dat de desbetreffende personen zijn overleden aan de pest.

Het dagelijkse leven leed onder de pest en het reilen en zeilen werd aangepast. Dit vernemen we ook uit het volgende archiefstuk: “Beschikking van de Gecommitteerde Raden van Staten van Holland gesteld op het rekest van de schouten, burgemeesters en gemene ingezetenen van Raamsdonk, Waspik, Capelle, Sprang en ’s-Gravenmoer, waarbij de surseance van betaling van achterstallige contributies wegens de vele uitingen verleend nog tot maart 1605 wordt verlengd in verband met de heersende pest, 1604.” (Streekarchief Langstraat Heusden Altena, 1007 559)

Allegorie op de dood

Allegorie op de dood. (Bron: Jacob van der Heyden, 1608, Rijksmuseum Amsterdam)

De pest blijft zijn ups en down hebben onder de Brabantse populatie. In 1624-1625 brak de tweede grote epidemie uit en werden veel meer plaatsen getroffen, onder andere ’s-Hertogenbosch, Oudenbosch, Tilburg, Grave, Hilvarenbeek, Loon op Zand, Zevenbergen en Roosendaal.

De laatste golf van een epidemie kwam tussen 1635 en 1637. De oorlog had zijn sporen nagelaten onder de mensen. Zij waren verzwakt, waardoor de bacterie weer ongestoord zijn gang kon gaan. Dit keer zijn er meldingen van uit Boxtel, ’s-Hertogenbosch, Deursen, Gemert en Helmond te vinden in de archieven.

 

Pestheiligen en kapellen

Sint Rochus

De heilige Rochus met links van hem een engel en rechts van hem een hond. (Johann Sadeler, 1560-1586, Rijksmuseum Amsterdam)

In tijden van nood zochten de mensen naar bescherming, zo ook tijdens de pestepidemieën in Tachtigjarige Oorlog. De katholieken wendden zich tot  negen pestheiligen: H.H. Adrianus, H.H. Antonius Abt, H.H. Christophorus, H.H. Egidius, H.H. Rochus, H.H. Rosalia, H.H. Sebastianus, H.H. Valentius en H.H. Zosimus. In verschillende steden en dorpen werden zij aanbeden, in de hoop dat de pest zou verdwijnen. Er bestonden kapellen, altaren en beelden die al vóór de Tachtigjarige Oorlog waren geplaatst. Breda, Deurne, Deursen, Grave, Made, de Mortel, Oosterhout en Opwetten zijn enkele van deze plaatsen.

Tijdens de oorlog ontstonden er ook nieuwe toevluchtsoorden. Zo werden de drie heiligen Antonius, Rochus en Sebastianus in Oosterhout in 1617 vereerd met een altaar. In Breda werd rond 1628 een monstrans met daarop de heilige Adrianus gemaakt. En tijdens de laatste epidemie tussen 1635-1637 kan men de aanleg van de kapel in Aarle-Rixtel terugbrengen. Hier kon men bidden naar Antonius, Sebastianus en Rochus.

Helaas zijn de meeste kapellen verdwenen en vandaag de dag niet meer te bezichtigen.

Auteur: Aisha van Veeren

 

Bronnen

Aarts, C., "Van der Leemputten - Regentengeslacht uit 's-Hertogenbosch", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 33, nr. 6, november/december 1984), 167-186.

Adriaenssen, L., "De Diessense tak van de familie Schilders. Boeren, beneficianten en bankiers", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 47, 1998), 52-60.

Adriaenssen, L., "De erfgenamen van heer Ghijsel Back. 19. Van Someren", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 43, nr. 1, 1994), 14-24.

Adriaenssen, L., "De erfgenamen van heer Ghijsel Back. 23. De negen afstammingslijnen van de auteur", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 44, nr. 4, 1995), 193-205.

Adriaenssen, L., "De gerechtigden tot het Bacx-koorke in de Sint Jan tot de reductie van Den Bosch", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 34, 1985), 116-166.

Adriaenssen, L., "Elf generaties Moonen. Namen, data, anekdotes", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 19, nr. 9-10, september/oktober 1970), 129-160.

Adriaenssen, L., Staatsvormend Geweld, Breda, 2007.

Barel, G., "Kwartierstaat van Gerrit Arie Barel", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 26, 1977), 79-95.

Boeren, P., "Cellebroeder in Princenhage 1661/2", in: Jaarboek De Oranjeboom (jrg. 16, 1963), 33-38.

Buuron, J., "Erfeniskwestie tussen verre afstammelingen van Karel de Grote", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 50, nr. 4, 2001), 193-201.

De Brouwer, L., "Erfenisperikelen ten tijde van pest", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 49, nr. 2, 2000), 74-83.

Gemeentearchief Waalwijk, "Beschikking van de Gecommitteerde Raden van Staten van Holland gesteld op het rekest van de schouten, burgemeesters en gemene ingezetenen van Raamsdonk, Waspik, Capelle, Sprang en 's-Gravenmoer, waarbij de surseance van betaling van achterstallige contributies wegens de vele uitteringen verleend nog tot maart 1605 wordt verlengd in verband met de heersende pest, 1604. Auth. gelijkt. notarieel afschrift". Inventarisatienummer: 1007 599, Streekarchief Langstraat Heusden Altena, Dorpsbestuur, Spang.

Gooskens, F., "Pestepidemieën in Breda tijdens de middeleeuwen (1382-1535)", in: Jaarboek De Oranjeboom (jrg. 39, 1986), 18-54.

Knippenberg, W., "Hagelkruisen, broodbedeling, processies III", in: Brabants Heem (jrg. 9, 1957), 132-140.

Knippenberg, W., "Oude kapellen. St. Antoniuskapellen en St. Antoniusgilden", in: Brabants Heem (jrg. 10, 1958), 34-45.

Knippenberg, W., "Oude kappelen in Noord-Brabant II", in: Brabants Heem (jrg. 10, 1958), 77-86.

Knippenberg, W., "Oude kappelen in Noord-Brabant II", in: Brabants Heem (jrg. 10, 1958), 131-139.

Ligthart, L., "Loon-op-Zandse Sprokkelingen 1. Cornelis licheert (alias Lighthart), een onbekende hulppastoor", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 33, nr. 4, juli/augustus 1984), 95-106. 

Ruis, A., De geschiedenis van de Protestantse Gemeente Oudenbosch c.a. 1613-2013, Oudheusden, 2015.

Schampers, G., "Schampers", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 43, nr. 3, 1994), 172-192.

Schampers, G., "Schampers", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 43, nr. 4, 1994), 213-224.

Van Loon, J., "Roosendaalse families", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 38, nr. 3, 1989), 131-145.

Van Oudheusden, J., Verhalen van Brabant. Geschiedenis en erfgoed in tien tijdvakken, Zwolle, 2011.

Van Zuijlen, R., Inventaris der Archieven van de Stad ’s-Hertogenbosch 2, ’s-Hertogenbosch, 1866, zie: http://www.bossche-encyclopedie.nl/overig/cultureel%20en%20maatschappelijk/pest.htm (stand op 6 juni 2018).

Draag bij aan Brabants erfgoed!

Wil je een verhaal delen? Vul hieronder je gegevens in, en geef kort aan wat je zou willen bijdragen. De redactie neemt dan contact met je op.