[Energiek muziekje begint, sleutels rammelen]
Vrouwenstem: “De krochten van het museum.”
[Slot en deur die open gaan]
Vrouwenstem: “Geheime deuren die open gaan. Ga je gang.”
Mannenstem, studio: “Welkom bij Topstukken. De podcast over de Brabantse geschiedenis in objecten. Ik ben Robin Hoeks.”
Robin: “Welkom bij alweer de derde aflevering van de podcastserie Topstukken. Je hoort op de achtergrond de fontein van het stadspark in Breda, want voor deze aflevering ga ik naar het Stedelijk Museum in Breda. Breda is natuurlijk een van de grootste vestingsteden van Noord-Brabant - terwijl ik uit moet kijken voor de kippetjes die hier rondlopen - en ook nu nog drukt het militaire wezen, of het leger, een aanwezige stempel op de stad. Met name rond het kasteel, waar nog altijd de Koninklijke Militaire Academie is gevestigd. Ik ben dus onderweg naar het Stedelijk Museum, een museum wat al meer dan honderd jaar oud is en gevestigd is in het Oude Mannenhuis. Dat Oude Mannenhuis heeft net de belegering van 1624 tot 1625 niet meer meegemaakt. Ik noem die belegering omdat het topstuk waar we naartoe gaan met die belegering te maken heeft.”
[Energiek muziekje eindigt]
Vrouwenstem: “Dit is een wandkaart van het beleg van Breda. Het is een hele grote kaart…”
Robin: “...Ja wat is hij, anderhalve meter ofzo, tegen de twee misschien?”
Vrouwenstem: “Ja dit is 1.40 bij 1.20”
Robin, studio: “Dit is de stem van Monique Rakhorst, curator Oude Kunst van het Stedelijk Museum Breda. Ze heeft me net meegenomen naar het depot onder het museum. Waar een oude kaart al op ons ligt te wachten.”
Monique: “Er gebeurt ontzettend veel.”
Robin: “Enorm veel, ook dankzij de kleuren zie je enorm veel gebeuren.”
Monique: “Maar dat beleg van Breda heeft ook een maand of elf in totaal geduurd, dus wat heeft de persoon gedaan die dit gemaakt heeft, die heeft geprobeerd een heleboel scènes uit dat verhaal allemaal in een kaart te vatten.”
Robin: “Je ziet de soldaten als mieren. Hier op de voorgrond, dicht bij ons zeg maar, zijn ze best wel groot en kun je echt de details zien, maar hoe verder je de kaart op kijkt als het ware worden het echt kleine miertjes in kolonnetjes.”
Monique: “Ja, de voorgrond is eigenlijk een soort inleiding op het verhaal. Hier zie je wat scènes van hoe dat dan ging tijdens zo’n beleg, wat voor soldaten er allemaal waren en wat die allemaal deden. En dan daarachter zie je echt een kaart van de omgeving, met een kenmerkende driehoek wat de vestingstad Breda is en daaromheen de dorpen die een belangrijke rol hebben gespeeld met dan heel breed om Breda heen een hele linie gebouwd door Spinola…”
Robin, studio: “Ambrogio Spinola was een veldheer in Spaanse dienst en afkomstig uit Genua. Zijn meesterlijke vaardigheden als belegeraar van steden kwamen goed van pas in de oorlog met de opstandige Nederlanden. Naast Breda veroverde hij onder andere de vestingsteden Oostende en Groenlo. Het beleg van Breda was het hoogtepunt van zijn militaire carrière.”
Monique: “... die op die manier ervoor heeft gezorgd dat heel Breda werd afgesloten.”
Robin: “Hiervoor zie je ze inderdaad, ja, dobbelen. Wat zijn ze allemaal aan het doen?”
Monique: “Nou, hier zie je degene die de kaart gemaakt heeft…”
Robin: “Oh hij heeft zichzelf getekend?”
Monique: “Ja, dat is Callot en daarnaast staat Cantegallina. Callot is degene die de kaart dus helemaal heeft geëtst en helemaal heeft bedacht, maar dat heeft hij gedaan met adviezen van die Cantegallina want die was betrokken bij het hele linie-bouwen om de stad Breda heen. Dus die wist precies hoe dat allemaal in elkaar zat en op hoeveel uur die steden of die dorpen uit elkaar lagen. Die heeft als ingenieur mede-bedacht hoe ze dat moesten doen.”
Robin: “De ooggetuige die de maker heeft verteld hoe het er allemaal uitzag, eigenlijk?”
Monique: “Ja. Dan zie je op die voorgrond inderdaad dat de soldaten flink aan het huishouden zijn. Dus wat kwam daar bij kijken. De soldaten werden onrustig, het duurde ze te lang, want eigenlijk - in alle eerlijkheid - tijdens dat beleg van Breda gebeurde er niet zo heel veel als je het hebt over echt strijd en oorlog voeren. Het was meer tactisch. Maar waar ze wel heel druk mee waren die soldaten, was dat bouwen natuurlijk van die hele linie. Moet je voorstellen: binnen zeventien dagen hebben ze dat helemaal neergezet. Dat is gewoon aarden wallen en grachten. Dus daar waren ze heel druk mee. Ze kregen ondertussen wel honger en ze hadden ook bijvoorbeeld hout nodig. Dus wat gingen ze doen? De bevolking werd geplunderd voor hun vee. Je ziet hier soldaten de boeren te lijf gaan, een echtpaar met kindje dat op de vlucht slaat, een soldaat die al klaar staat met zijn musket om ze neer te schieten. Hier achterin zie je een kampement zoals dat er moet zijn geweest. Hier zien we dan de man waar het allemaal om draait, want eigenlijk dat hele beleg gaat over Spinola, opperbevelhebber die dat hele plan heeft bedacht. Ik denk wel dat degene die deze prent heeft ingekleurd een klein foutje heeft gemaakt, want hij heeft een blauwe sjerp om en de Spanjaarden hadden juist een rode sjerp. Blauw was eigenlijk juist van de Oranjes, van de Nassaus, van de Staatsen. Hier zie je dan de Infante Isabella, de landvoogdes, aankomen.”
Robin, studio: “De Infante Isabella van Spanje was een dochter van de Spaanse koning Filips II. In 1598 trouwde ze met Albrecht de zevende van Oostenrijk. Het echtpaar kreeg van Filips II de Zuidelijke Nederlanden als bruidsschat. Na het overlijden van Albrecht in 1621 was Isabella de landvoogdes van dit gebied.”
Monique: “En daar zie je Spinola ook weer naast, die met haar in gesprek is.”
Robin: “Ohja, je ziet in elk geval een optocht met allerlei fancy uitziende koetsen.”
Monique: “Ja.”
Robin, studio: “Het beleg van Breda vond plaats in de tweede helft van de Tachtigjarige Oorlog. De stad was in handen van de opstandelingen nadat Maurits van Nassau in 1590 soldaten had verstopt in een turfschip en zo de stad had ingenomen. Pijnlijk voor de Spanjaarden natuurlijk. Bovendien hadden de Nassaus nauwe banden met de stad, die sinds 1403 als vrije heerlijkheid was bestuurd door voorouders van Willem van Oranje. Prestige speelde dus, naast de strategische ligging van de stad, zeker een rol bij het Spaanse besluit om Breda aan te vallen.”
Monique: “Kijk dat hele beleg was een tactische zet van Spinola om heel wijds om de stad Breda heen Breda af te sluiten, en dan nog eens een paar keer dubbel zodat hij niet zelf in de rug aangevallen kon worden, zodat niks en niemand daarbij kon komen, waardoor je de stad min of meer uithongert. Dus op hele slimme wijze heeft Spinola die stad zo weten af te sluiten, dat hij die stad heeft kunnen veroveren zonder daar heel veel strijd voor te hoeven voeren. Hij heeft ook meerdere momenten gehad dat hij echt wel kon aanvallen. Hier zie je bijvoorbeeld een scène dat Maurits helemaal naar Made is getrokken. Maurits ging daar naartoe in de hoop dat hij door kon trekken naar Breda om Breda te bevrijden. Dat was hem ook bijna gelukt want Spinola werd afgeleid door de Poolse en Zweedse koning die een kijkje kwam nemen.”
Robin, studio: “De poolse kroonprins Ladislas Vasa maakte in 1624 en 1625 een lange reis door Europa. Hij deed hierbij ook de Spaanse Brabantse steden aan, waarover zijn tante Isabella de scepter zwaaide. Hierna trok hij naar Breda om de kneepjes van het belegeringsvak te leren van Spinola. Het Spaans-Nederlandse strijdtoneel was in deze periode immers internationaal befaamd dankzij de grootschalige belegeringen en meesterlijke veldheren Spinola en Maurits. Het verhaal gaat dat Spinola als eresaluut aan Vasa de kerktoren van Breda wilde neerhalen met zijn kanonnen, maar Vasa bracht hem - gelukkig - op andere ideeën.”
Monique: “Je ziet helemaal rechts daar zie je die koning van Polen en Zweden aankomen. En Spinola was die man even een rondleiding aan het geven en die had zijn halve leger naar hem toe gezonden om hem op te halen. Ondertussen kon Maurits dus bijna doorsteken naar Breda en kreeg Spinola net op tijd te horen dat dat gaande was. Dan trekt hij met zijn leger hier naar Teteringen en gaat hij aan de andere kant liggen van het ondergelopen gebied hier. Wat doet Spinola? Hij gaat niet die strijd aan. Hij denkt: ik heb al een sterke positie, ik hoef dat niet te doen. Dus als jij wil vechten, prima, dan kom je maar. Maar het is niet nodig dus ik houd mijn manschappen gewoon gezond en bij me.”
Robin: ”Je ziet ze op de dijk daar wel vechten.”
Monique: “Ja dit is een latere scène. Dit is alweer later in het verhaal. Dit is Frederik Hendrik, die helemaal aan het einde van het beleg toch een aanval doet op Terheijden. Dat mislukt ook en wordt eigenlijk het ergste bloedbad van het beleg.”
Robin: “Weten we iets over wat de gevolgen van de belegering in de stad zelf waren?”
Monique: “Ja, in de stad zelf zit dus Justinus…”
Robin, studio: Justinus van Nassau was het enige buitenechtelijke kind van Willem van Oranje, al had Willem hem wel erkend en opgevoed. Van 1601 tot het einde van de belegering van de stad in 1625 was hij gouverneur van Breda. Hij oefende zo namens zijn halfbroers de heerlijke rechten van de Nassaus over de baronie van Breda uit.”
Monique: “Justinus die had al opdracht gekregen om goed na te gaan hoeveel voedsel er in de stad was, want je bent afgesloten en je zit met een x aantal duizenden mensen in die stad en die moeten natuurlijk allemaal eten en ook de soldaten die er zitten moeten te eten en te drinken krijgen. Dus ze zitten wel met een tekort in die stad. Dus aan Justinus de schone taak om toch te blijven communiceren met zijn broers. Hij probeert over en weer te schrijven met Maurits en Frederik Hendrik. In die brieven staat dus onder andere ook dat helemaal aan het eind, als dan die slag mislukt is, dat Justinus wordt gevraagd op de kerk van Breda te laten zien met licht voor hoeveel dagen hij nog eten heeft in de stad. Dan seint hij elf keer. Dan weet Frederik Hendrik: ok, de tijd is wel zo’n beetje op. Dat is ook het moment dat ze aan de overgave gaan denken en gaan onderhandelen zo langzamerhand. Hij vraagt dan onder andere nog om religievrijheid voor de inwoners van Breda. Dat wordt afgewezen met nog twee andere punten, maar verder gaan de Spanjaarden akkoord en stelt Spinola zich weer heel respectvol op. Hij zegt: jullie mogen de stad verlaten zonder dat er iets zal voorvallen. Er zal niet worden gescholden, er wordt niet uitgehaald, er wordt niet…”
Robin: “... geplunderd ofzo”
Monique: “Nee. Dus je ziet hier wat van de Spanjaarden staan…”
Robin: “... Ja je ziet het leger wegtrekken.”
Monique: “De inwoners van Breda eigenlijk. Alles wat er in die stad zat, vertrekt en die gaan richting Geertruidenberg.”
Robin: “Zo’n kaart laat je echt wel zien wat voor gigantische ingrepen en infrastructurele werken bijna zijn gepleegd in de hele omgeving.”
Monique: “Ja en je kan je ook voorstellen waar zo’n kaart voor diende. Er gebeurt zo veel, ik denk dat niemand die niet bij het beleg van Breda betrokken was hier meteen uit zou komen, wat hier allemaal gebeurt. Het zal toch echt een stuk zijn geweest waar je bij ging staan, waar je ging vertellen, waar je over ging praten om te vertellen wat een geweldige tactische zet het is geweest en hoe belangrijk die stad is geweest en hoe hij dat voor elkaar heeft gebokst.
[Energiek muziekje begint
Robin: “Eigenlijk is die kaart dus ook bedoeld voor wat wij nu gedaan hebben. Namelijk iemand die erbij staat, die er heel veel van af weet en die er dan iets over verteld.”
Monique: “Ja, ik denk het wel, ik verwacht van wel.”
Robin, studio: “Wie deze bijzondere ingekleurde kaart met eigen ogen wil zien, moet nog even geduld hebben. Omdat het een recente aankoop is, moet hij eerst nog geconserveerd en ingelijst worden. Daarna zal hij te zien zijn in het Stedelijk Museum in Breda. Tot die tijd kun je wel op aanvraag de zwart-wit versie bekijken in de studiezaal van het Stadsarchief. Achtergronden bij deze aflevering vind je op Brabantserfgoed.nl/podcast. Je kunt daar ook naar al onze andere podcasts luisteren. Als je je e-mailadres achterlaat op Brabantserfgoed.nl/nieuwsbrief, krijg je elke twee weken alle nieuwste artikelen van Brabantserfgoed.nl vanzelf in je mailbox!”
[Energiek muziekje eindigt]
