Fort Isabella werd tussen 1614 en 1618 gebouwd, in opdracht van aartshertog Albertus van Oostenrijk (1559-1621), de landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden. Het was een vijfhoekige schans, genoemd naar zijn vrouw, aartshertogin Isabella (1566-1633), dochter van Filips II (1556-1598). De bouw vond plaats onder verantwoordelijkheid van Anthonie Schets (1564-1640), Baron van Grobbendonck en gouverneur van 's-Hertogenbosch.
Dominant
Het verdedigingswerk lag aan de rechterkant van de straatweg naar Vught, ongeveer een kilometer van de stad. De weg vanuit Vught naar de stad liep door het fort, zodat deze onder controle kon worden gehouden. Op de tekening van het fort uit 1630 van Hondius en Prempart is goed te zien hoe het fort eruit zag. Isabella was een vijfhoekige schans, omringd door een gracht, met daaromheen verdedigingswerken met een negenpuntige vorm.
Opvallend en dominant was het hoornwerk dat in het zuidoosten aan het fort werd toegevoegd. Ook deze fortificatie was omringd door water en slechts bereikbaar per boot, zelfs vanuit het fort.
Fort Isabella werd gebouwd met een tweeledig doel: de vijand op afstand houden, maar óók de stad in bedwang houden als dat nodig zou zijn. Met de bouw van Isabella voorkwam het stadsbestuur een schans in de stad zelf. Pas met de aanleg van het Citadel na het beleg van 1629 kwam er een verdedigingswerk in de stad om de bevolking onder de duim te houden. 's-Hertogenbosch en zijn verdedigingswerken werden onderdeel van de Zuiderwaterlinie.
Fort Isabella op een luchtfoto uit de jaren '20. De kazernegebouwen op het middenterrein zijn duidelijk zichtbaar (Foto: Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Technische Dienst Luchtvaartafdeeling)
Sleutel tot de stad
Stadhouder Frederik Hendrik (1584-1647) belegerde in dat jaar de stad. 's-Hertogenbosch verdedigde zich traditiegetrouw door de omgeving van de stad onder water te zetten (inundatie). De zuidelijke toegangsdijk tot de stad bleef echter een kwetsbare plek in de verdediging. De forten Isabella en Sint Antonie bewaakten dit deel van de linie.
De prins besefte dat een aanval op de stad vanuit het zuiden pas mogelijk zou zijn als fort Isabella werd ingenomen. Vandaar dat hij veel energie stopte om deze sleutel tot de stad te veroveren. Het kostte hem zes weken strijd, voordat hij het in handen had. Daarmee was de weg vrij voor de eigenlijke aanval op 's-Hertogenbosch.
Een kaart met de vestingwerken, wallen en forten rondom 's-Hertogenbosch, gemaakt door Jaques Prempart. (Bron: J. Blaeu, Toonneel der Steden van de Vereenighde Nederlanden, 1649, TU Delft / Wikimedia Commons)
Verval en verbetering
In vredestijd werd Isabella doorgaans verwaarloosd. In het rampjaar 1672, toen Frankrijk de Republiek in het zuiden bedreigde, moesten de grachten van fort Isabella dan ook worden uitgediept en werd de weg tussen 's-Hertogenbosch en het fort afgegraven.
Tegen het einde van de zeventiende eeuw verkeerde het fort opnieuw in zeer slechte staat. Toen in 1701 de oorlogsdreiging weer toenam vanwege de Spaanse Successieoorlog, werd besloten tot een grootschalige opknapbeurt: de grachten werden uitgediept, de wallen werden verbreed, de borstwering werd opnieuw opgericht, nieuwe palissaden werden geplaatst en de brug en de poorten werden gerepareerd. Verder werd een klein kruitmagazijn gebouwd. Barakken op het terrein werden afgebroken, waarna ter bescherming van de militairen ‘sousterrains’ (bomvrije onderkomens) werden gebouwd.
Franse inval
Na de inname van 's-Hertogenbosch door Jean-Charles Pichegru (1761-1804) in 1794 werd het fort gebruikt om gevluchte Franse royalisten op te sluiten en deels te executeren. In 1806 werd fort Isabella als verdedigingswerk opgeheven en aan de natuur overgelaten. Later werd het echter weer in gebruik genomen. Toen België zich losgemaakt had van Nederland, werd fort Isabella vanaf 1844 een steunpunt voor de verschanste legerplaats Kamp Willem II (de Lunetten en de Vughtse hei), en kreeg daardoor opnieuw strategische betekenis.
Bovenaanzicht van fort Isabella en omgeving. (Bron: Anoniem, 1629-1630, Rijksmuseum Amsterdam)
Het einde van een functioneel fort
De contouren van het fort werden aan de oostzijde aangetast toen daar in 1868 de spoorlijn 's-Hertogenbosch-Boxtel werd aangelegd. Uiteindelijk verloor fort Isabella zijn functie, nadat ‘s-Hertogenbosch door de Vestingwet van 1874 een open stad was geworden. In 1914 werd het fort formeel als verdedigingswerk opgeheven. Niet lang daarna werd begonnen met het afgraven van de wallen. De binnengracht werd gedeeltelijk dichtgegooid en drie kazematten werden gesloopt. De fortwachterswoning, de poort met koepel en wachthuis, en het officiers- en manschappenverblijf bleven behouden.
Van fort naar kazerne
Tussen 1915 en 1917 werd op het terrein van het fort een kazerne gebouwd: de Isabella Kazerne.
In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog herbergde Isabella het Regiment Wielrijders, infanteristen op de fiets. Het regiment had zelfs een fanfarecorps op de fiets. Toen Duitsland in 1940 Nederland binnenviel, vocht het regiment in de Peelstelling.
Evenals andere kazernes in de regio werd Isabella in gebruik genomen door de Duitse bezetter. In 1942 werd een compagnie van het SS Wachbataillon Nordwest op Isabella gehuisvest. Zij waren belast met de bewaking van Kamp Vught en aan het einde van de oorlog betrokken bij de executie van gevangenen.
Portgebouw van fort Isabella. (Bron: Kasteelbeer, 2010, Wikimedia Commons)
Na de oorlog bood Isabella huisvesting aan diverse legeronderdelen van de Nederlandse Landmacht. Jarenlang fungeerde de kazerne als opleidingscentrum. In 1993 kwam een einde aan de militaire functie van Isabella. Het complex werd afgestoten. Van 1993 tot 2012 was het in gebruik als Asielzoekerscentrum, Opvangcentrum voor AMA’s en Uitzetcentrum.
Stadseiland
Vanaf 2004 werden er plannen gesmeed om de contouren van het fort zichtbaar te maken. Zo stelde men in het plan Water, van last tot lust voor om de buitencontouren van fort Isabella ‘zichtbaar en beleefbaar’ te maken. De culturele en ecologische waarden zouden met elkaar moeten worden verzoend door gedeeltelijke kap van de broekbossen en herstel van de buitengracht. Volgens de visie zou het fort een stadseiland worden,
Inmiddels is Isabella gekocht door de Isabella Groep, die het ideeën van de mini-maatschappij CitaBella vorm wil geven, gebaseerd op vijf pijlers: wonen, werken, zorg, toerisme en educatie. De laatste twee pijlers bieden ruimte voor cultuurhistorie. De plannen van CitaBella gaan verder op de visie uit 2004.
Op het terrein van het fort bevinden zich vier rijksmonumenten. Eén monument dateert uit de achttiende eeuw: een poortgebouw (1703). Twee monumenten zijn onderdeel van het kazernecomplex dat tussen 1915 en 1917 werd gebouwd: het hoofdgebouw en de poort van de Isabellakazerne. Het vierde rijksmonument is een kiosk, die in 1932 werd opgericht ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het Regiment Wielrijders.
Bronnen
Water, van last naar lust. Totaalvisie Gemert-Bossche Broek (Arcadisrapport, Arcadis Nederland B.V., 2004).
Bevaart, B., e.a., Vier eeuwen militaire inundaties rond 's-Hertogenbosch. Water, eeuwenlang de beste verdediging. Een zegen maar ook een kwelling, 's-Hertogenbosch, 2018.
Gudde, C., 's-Hertogenbosch, geschiedenis van vesting en forten, 's-Hertogenbosch, 1974.
Kievits, W., en Van Driel, B., Fort Isabella Kazerne. Van toen tot straks, Vught, 2016.
Mathijssen, F., "Spoor en tram", in: O. Thiers, e.a., Vught Voorheen, Vught, 2001.
Panorama Vught 1629 (Panoramabrochure, Stichting Panorama Vught 1629, 2018).
Thiers, O., Vught en Cromvoirt in kaart, Vught/De Bilt, 2017.
Van der Heijden, P., Dagboek 1629, 's-Hertogenbosch, 2004.
Van Driel, B., Het ontstaan en de geschiedenis van Fort Isabella, z.p., 1934.
Van Hoof, J. en Klinkert, W., 's-Hertogenbosch en Vught. Een militair verleden, 's-Gravenhage, 1993.