Tilburgers in de Spaanse Burgeroorlog

De Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) hield Europa in zijn greep. Als reactie op de steun die de Spaanse generaal Franco (1892-1975) en zijn nationalisten ontvingen van Hitler (1889-1945) en Mussolini (1883-1945), meldden tienduizenden buitenlandse vrijwilligers zich bij Franco’s opponenten, de Spaanse Republikeinen. Ook honderden Nederlanders namen het tegen de nationalistische troepen op. Ze werden opgenomen in de Internationale Brigades. Met minimaal zeventien Spanjestrijders steekt Tilburg andere plaatsen naar de kroon.

De zeventien Tilburgse Spanjestrijders hebben ieder een eigen verhaal. Lang zijn die verhalen vergeten. Al in 1939 verscheen het boekje Nederlanders onder commando van Hollander Piet in Spanje. Auteur was de Amsterdamse communist Gerard Reve sr. (1892-1975) en de hoofdpersoon de in Kaatsheuvel geboren Piet Laros (1901-1997). Net als andere Spanjestrijders zette hij in de Tweede Wereldoorlog de strijd tegen het fascisme voort. Decennia daarna bleef Laros strijden voor het teruggeven van de Nederlandse nationaliteit aan de oud-Spanjestrijders. De andere Spanjestrijders uit Midden-Brabant hebben lang in de schaduw van Piet Laros gestaan. Ook staan de meesten van hen niet op de ‘erelijsten’ van omgekomen verzetslieden en dus ook niet op de lijst van Brabants gesneuvelden.

Onrust in Tilburg

In de jaren dertig troffen linkse Tilburgse arbeiders elkaar vooral thuis voor lezingen en vergaderingen; elkaar in het openbaar treffen was namelijk lastig. In industriestad Tilburg zat men niet bepaald te wachten op oproerkraaiers. Zo werd men bij het huren van zaaltjes tegengewerkt door de lokale orde.

Na de machtsovername door Hitler in Duitsland was er soms contact met Duitse politieke vluchtelingen en werd hun hulp geboden. In die tijd veranderde de Tilburgse samenleving gaandeweg. Met de crisis als voornaamste oorzaak kwamen er barsten in het tot dan toe zo homogeen rooms-katholieke bolwerk. De positie van de kerk én de wereldlijke gezagsdragers kwam ter discussie te staan. Als gevolg van de mondiale crisis kwam de wollenstoffennijverheid in het gedrang. Dit resulteerde in het grootste sociale conflict in de Tilburgse geschiedenis.

In 1935 legden duizenden textielarbeiders de fabrieken in de stad wekenlang stil. Er werd gestaakt tegen een door de vakbonden en fabrikantenbond overeengekomen loonsverlaging. Niet alleen onder de werkenden, maar ook onder de werklozen heerste veel ontevredenheid. Hun uitkering was immers gekoppeld aan de lonen. In deze sfeer wisten communistische arbeiders een ‘wilde’ staking op te zetten, maar ondanks de duur van het conflict was het resultaat beperkt. Tegen de afspraken die ten grondslag lagen aan het opbreken van de staking in werden na afloop diverse stakingsleiders ontslagen.

Afgezien van dit conflict was er in Tilburg sprake van een relatief grote sociale rust. Toch speelde de textielstaking in de zomer van 1935 de socialistische en communistische minderheid in de kaart. Men had het idee dat er in Tilburg voor niets gestaakt was. Na een wekenlange strijd ging de stad namelijk terug naar de orde van de dag. Teleurgesteld in het resultaat werden Tilburgse arbeiders gevoeliger voor communistische ideeën. Voor enkele jonge Tilburgse mannen zonder veel perspectief vormde deze ideeën een voedingsbodem om na het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog de keuze te maken zich bij de Internationale Brigades aan te sluiten. Teruggekeerde Spanjestrijders enthousiasmeerden met hun verhalen de antifascistische wrok van deze jongens.

Andere Brabantse steden kenden minder draagvlak voor een strijd op leven en dood in naam van het communisme. In rijkere steden als 's-Hertogenbosch en Breda was een minder breed gedragen socialistisch milieu onder de lagere klassen. In fabrieksstad Eindhoven voorkwam Philips dergelijke sentimenten door relatief goed voor zijn arbeiders te zorgen.

Leden van de XV Internationale Brigade worden toegsproken tijdens de slag om de Ebro. — Leden van de XV Internationale Brigade worden toegesproken tijdens de slag om de Ebro, oktober 1938. (Bron: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Poland)

Verschillende strijders, verschillende achtergronden

De Internationale Brigades bestonden uit duizenden vrijwilligers uit de gehele wereld. Het ging meestal om leden of sympathisanten van communistische partijen, anarchisten en andere linksgeoriënteerden. In het gepolariseerde republikeinse kamp waren communistische hardliners het zelden eens met gematigder andersdenkenden. De beweegredenen van de Tilburgers om zich in het conflict te mengen en hun achtergronden zijn eveneens divers. Er is sprake van persoonlijke bevlogenheid en opportunisme, maar ook van manipulatie, verraad en grote teleurstellingen.

De groep als geheel beschouwd zien we de nodige parallellen. Het gaat om jongemannen met een wisselvallig levenspad en duidelijk linkse sympathieën. Van de Tilburgse Spanjestrijders zijn er vier niet in Tilburg geboren. Drie van hen zijn op jonge leeftijd in de stad komen wonen. De uit Twente afkomstige Roelof Bijkerk woonde ongeveer vijftien jaar in Tilburg voordat hij naar Spanje vertrok.

De route naar Spanje was voor velen dezelfde. Zo reisden Sjef Doedee en Martin Broers op vrijwel identieke wijze via Parijs naar het front in Spanje. Sommigen kenden elkaar al voordat ze vertrokken.

Ook bleven de Spanjestrijders die de burgeroorlog én de Tweede Wereldoorlog overleefden, soms contact met elkaar houden. Een aantal bleef idealistisch tot het bittere eind, anderen waren gedesillusioneerd omdat Spanje voor Stalin misschien wel niet meer was dan een pion in zijn buitenlandse politiek.

(tekst gaat verder onder de slider)

Tilburgse Spanjestrijders

De Tweede Wereldoorlog

Ook in de Tweede Wereldoorlog speelden verschillende voormalig Spanjestrijders een rol. Al snel na de Duitse inval in mei 1940 kwam in Tilburg een groep van tientallen communistische arbeiders bij elkaar om te werken aan het verzetsblad Vrede-Vrijheid. Er was een harde kern van een man of tien, waartoe ook enkele oud-Spanjestrijders behoorden. Ook niet-communisten werkten mee aan Vrede-Vrijheid. Pas later legde men contact met de CPN-leiding in Amsterdam en ontving men steun.

Een uitgave van Vrede-Vrijheid van 15 september 1941. De ondertitel maakt de communistische en antifascistische achtergrond van de makers direct duidelijk. "Samen met de Sovjet-Unie voor de verplettering van de Nazi-macht!" (Bron, NIOD Coll.556, doos no: 91, geraadpleegd op Delpher)

"Miljoenen Duitsers staan met gebalde vuist gereed om het Nazidom in den rug aan te vallen als de kans ervoor aanwezig is. (...) Deze oorlog voert de Sovjet-Unie niet tegen het Duitse volk, doch voor het Duitse volk, tegen zijn nazi-beulen!" - Vrede-Vrijheid, 15-09-1941.

Al voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog waren de Tilburgse communisten geïnfiltreerd. Toen een in 1939 voor de Centrale Inlichtingendienst opgestelde lijst van links-extremistische personen in handen viel van de bezetter, volgden tussen eind 1940 en 1942 verscheidene arrestaties.

Het leven herpakken

Drie Tilburgse Spanjestrijders lieten in Spanje het leven. Drie oud-Spanjestrijders die de ontberingen in Spanje hadden overleefd, overleefden de Tweede Wereldoorlog niet. De overigen ondervonden nadien grote gevolgen. Omdat ze in vreemde krijgsdienst waren getreden verloren zij de Nederlandse nationaliteit, iets wat bovendien ook gold voor hun gezinsleden. De economische gevolgen hiervan waren groot: de kans op werk en pensioen kwam in gevaar. Zonder paspoort was de bewegingsvrijheid beperkt en behoorde op vakantie gaan dus ook niet tot de mogelijkheden.

Het schetsen van de levensverhalen van de Tilburgse Spanjestrijders geeft antwoord op enkele vragen, maar er rijzen ook nieuwe vragen. Onderzoek naar deze groep is dan ook erg belangrijk.

Tachtig jaar na de Spaanse burgeroorlog waren sommige familieleden graag bereid informatie te delen, soms lag dit echter nog steeds te gevoelig. Het verhaal van deze Spanjestrijders vormt een belangrijk onderdeel van de geschiedenis van de roerige jaren van politieke en sociale crisis in de jaren dertig en veertig, een geschiedenis die ook duidelijke lokale vertakkingen heeft. De Tilburgse context van de jaren dertig bepaalde mede de keuze die de zeventien mannen maakten, zoals hun handelen ook weer gevolgen had voor Tilburg, onder meer door hun rol in het communistische verzet. Dat verhaal mag zeker verteld worden.

Auteur: Sander van Bladel

Bronnen

Abel, W., en Hilbert, E., Sie werden nicht durchkommen. Deutsche an der Seite der Spanischen Republik und der Sozialen Revolution, Lich, 2015.

Dankaart, H., et al, De oorlog begon in Spanje, Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog, 1936-1938, Amsterdam, 1986.

Huber, P., en Uhl, M., Die Internationalen Brigaden. Politische Überwachung und Repression nach Sichtung der Russischen und westlichen Archivakten, Barcelona, 2004.

Van de Kamp, R., Soldaat voor een ander. Nederlanders in vreemde krijgsdienst – Deel 1, Soesterberg, 2009.

Vuurmans, R., Oud-Spanjestrijders, Nederlanders die geen Nederlander zijn, Doctoraalscriptie, Universiteit van Amsterdam, februari 1986.

Collectie Nederlandse deelnemers aan de Internationale Brigades in de Spaanse Burgeroorlog, “Diverse documentatie”, collectienummer ARCH02806, inventarisnummer 31-32, 48, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

Ministerie van Justitie: Rijksvreemdelingendienst (RVD) en Taakvoorgangers, Opgaven van gegevens inzake Nederlanders die in de Spaanse burgeroorlog hebben meegevochten 1937-1966, archiefnummer 2.09.45, inventarisnummer 1569, Nationaal Archief Den Haag.

Ministerie van Justitie: Archiefbescheiden betreffende Oud-Spanjestrijders, archiefnummer 2.09.99, inventarisnummer 113 en 142, Nationaal Archief Den Haag.

Collectie Documentatie Tilburg 1940-1945, archiefnummer 565, inventarisnummers 92 en 176, Regionaal Archief Tilburg.

Regionaal Archief Tilburg: Bevolkingsregister, Bidprentjes, Burgerlijke Stand.