Collectie-item
Christus en de Samaritaanse Vrouw bij de Stad Breda
Instelling/bron: Stedelijk Museum Breda
Gezicht op de stad Breda met middeleeuwse omwalling vanuit het zuiden. Op de voorgrond is een voorstelling van Christus en de Samaritaanse vrouw te zien. Het is een fragment van een middenpaneel van een voormalig retabel (drieluik). Als topografisch betrouwbaar stadsgezicht behoort dit altaarfragment tot de alleroudste in de schilderkunst van de Nederlanden. De datering is vastgesteld op basis van de voorstelling. Grotendeels verloren, maar nog duidelijk herkenbaar, is de religieuze iconografie waarvan dit stadsgezicht deel heeft uit gemaakt: de uitbeelding van het verhaal van Christus en de Samaritaanse vrouw (NT Johannes 4:1-42). Voor kenners van het verleden van de belangrijkste devoties in de Bredase stadsgeschiedenis is bovendien duidelijk dat in de voorstelling ook elementen voorkomen die verwijzen naar de zogeheten Kruislegende met de Denensage. Die legende vormde het literaire fundament van de devotie van het Heilig Kruis waarvan in de Grote Kerk van Breda relieken werden bewaard en waarvoor in de Late Middeleeuwen jaarlijks de Kruisomgang in de stad werd gehouden. Deze devotie stond onder speciale bescherming van de huis van de Nassaus, een gegeven dat in de voorstelling op dit paneel ook tot uiting lijkt gebracht. De afbeelding is aan de onderzijde, bovenzijde en linkerzijde zichtbaar afgezaagd. Het stadsgezicht is gemaakt met twee doelbewuste afwijkingen van de toenmalige werkelijkheid. De Grote Kerk is in zijn formaat iets overdreven en bovendien is de toren ervan een kwartslag gedraaid: met zijn wat bredere westzijde naar de zuidkant en dus in de richting van de toeschouwer. Daarmee is het kerkgebouw in een hoofdrol van de compositie gebracht. Aan weerszijden van het kerkgebouw zijn de twee toenmalige behuizingen van de Nassaus te zien. Links is dat het Kasteel van Breda, samengesteld uit resten van het middeleeuwse kasteel van Polanen en laatgotische gebouwen uit de tijd van Jan IV van Nassau. Rechts is dat het Huis Valkenberg, dat in 1534 ook werd gesloopt voor de uitbreiding van het kasteel en zijn tuin. In werkelijkheid gaat, afhankelijk van het standpunt, een van deze bouwwerken schuil achter de Grote Kerk. Het stadsgebied achter de Grote Kerk lijkt dus opzettelijk in de breedte opgerekt. Het motief van de berg (met zijn geschiedenis van ongelovigen die zich bekeren) is in de voorstelling tegenhanger van de Grote Kerk (als huis van het ware geloof) daarboven. De geschiedenis van Bredase relieken van het Heilig Kruis markeert die tegenoverstelling. De verering van de kruisrelieken stond onder de bescherming van de Nassaus als heren van Breda. Daarin ligt wellicht een verklaring voor de nogal nadrukkelijke flankering van de Grote Kerk door hun twee behuizingen. Het beeld van de stad Breda schraagt dit gelovig geheel als een bastion, als een beeld van een stedelijke maatschappij die, net als de Samaritaanse stad Sirach, het ware geloof is toegedaan. De grotendeels weggevallen voorstelling van Christus en de Samaritaanse vrouw betreft een passage uit het Nieuwe Testament over de bekering van een heidense vrouw tot het ware geloof en vervolgens van een hele stadsbevolking, die van de stad Sirach in Samaria. Deze scène speelt zich af bij de bron van Jacob én bij een berg waar de Samaritanen tot een god hebben gebeden vóór zij tot het ware geloof kwamen. Het motief van de berg is op het altaarfragment in de voorgrond van de stad Breda te zien. Die berg kan tegelijkertijd ook betrekking hebben op een zandheuvel aan de oever van de rivier de Mark waarop in oudere tijden volgens de Denensage (als onderdeel van de Bredase Kruislegende) ongelovige Denen een burcht hadden, Brunisheim geheten. Die Denen zijn verdreven door de toenmalige heren van Breda waarna de stad onbedreigd in het ware geloof kon voortbestaan. Een rol in dit verhaal speelde een boom die door de Denen was omgehakt maar waarvan het hout zich vervolgens niet liet bewerken. Na de verdrijving van de Denen kon van dit wonderlijke hout wel een kruis worden gemaakt, het symbool van het ware geloof. Dit kruis werd in de Grote Kerk geplaatst. Rond dit kruis gebeurden wonderen zoals genezingen. Naar verluid raakte het zwaar beschadigd bij een instorting van de kerktoren in 1457. Creditline: Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar BankGiro Loterij Aankoopfonds), de Vereniging Vrienden van het Breda's Museum, de Mastbos-Brosens Stichting en de Provincie Brabant in 2013. Bruikleen Vereniging Vrienden Stedelijk Museum Breda.