Een zwarte japon
De zwarte japon werd in het najaar van 1895 te Bergen op Zoom of Steenbergen met de hand vervaardigd uit zwarte zijde en kant en bestaat uit een lange klokrok met daarop een bijpassend kort jasje. De lange rok is voorzien van een hoge taille en een zoom die tot op de neus van de schoenen valt. De stof is aan de achterzijde enigszins geplooid, waardoor een lichte sleep wordt gecreëerd. Tenslotte is de rok gevoerd en voorzien van een stevige band met een borstelrand aan de onderzijde van de rok. Het jasje is nauwsluitend in de taille en aan de voorzijde sterk geplooid om de taille nog verder te accentueren. Het silhouet van het jasje wordt tevens sterk getekend door brede pofmouwen, ook wel schapenboutmouwen geheten, en een brede, kanten kraag over de gehele schouderpartij. Deze twee laatste elementen waren bedoeld om de schouders te accentueren, de romp te verbreden en de smalle taille beter te doen uitkomen. Het jasje is verder voorzien van een wit, hoogsluitend, kanten kraagje en bijpassende witte afwerking aan de manchetten.
Mode aan het einde van de negentiende eeuw volgens het Journal des Demoiselles et Petit Courrier des Dames Réunis, 1 octobre 1895. (Bron: Rijksmuseum, inventarisnummer RP-P-2009-3766)
De periode 1890-1910, ofwel het fin-de-siècle, werd gekenmerkt door grote maatschappelijke veranderingen. Aan het einde van de negentiende eeuw probeerde de ongehuwde vrouw zich een eigen (bescheiden) positie te veroveren en de gehuwde vrouw trachtte een zekere mate van zelfstandigheid te krijgen. Dit alles uitte zich in het modebeeld van deze tijd. De fraaie zwarte japon van Antonetta van Haaren-Kostermans kan worden beschouwd als een mooi representatief voorbeeld voor de wijze waarop de internationale mode, die de emancipatie van de vrouw moest uitdrukken, werd geïnterpreteerd door kledingmakers in kleine steden en dorpen in Nederland.
De japon van Antonetta Kostermans is uitgevoerd in bescheiden zwarte zijde en kant. Soms worden deze japonnen bestempeld tot rouwjaponnen, maar dat zijn ze in de meeste gevallen absoluut niet. Wel waren de zwarte japonnen zeer geschikt voor het zondagse kerkbezoek en de daarop volgende wandeling. De pofmouwen, die naar het einde van de eeuw toe steeds groter worden, om uiteindelijk geheel te verdwijnen en de eenvoudige lijnen van de rok, waar onder minder onderrokken worden gedragen, symboliseren de nieuwe, vrije, onafhankelijke positie van de vrouw.
Een familie-erfstuk
Gedurende de meer dan 120 jaar waarin de japon het bezit van de familie Kostermans en Van Haaren is geweest, zijn er verschillende veranderingen gemaakt aan het kledingstuk. Aan de naden in het jasje is te zien dat het meerdere malen is uitgelegd; mogelijk vanwege een zwangerschap. Tevens is aan de rok een satijnen onderjurkje met spaghettibandjes vastgenaaid om het dragen van het aanzienlijke gewicht van de rok te vergemakkelijken. Deze wijzigingen werden zeer waarschijnlijk aangebracht door Antonetta van Haaren-Kostermans of haar dochter Maria (Ria) van Haaren in het eerste kwart van de twintigste eeuw.
Ria van Haaren erfde de lange, zwarte japon van haar moeder Antonetta in 1954, maar er waren eigenlijk geen gelegenheden meer om deze te dragen. Dankzij de snelle veranderingen in het modebeeld was de japon halverwege de twintigste eeuw hopeloos verouderd. Ria liet hem echter niet vermaken om aan het huidige modebeeld te voldoen, maar droeg hem als jurylid van de eerste carnavalsoptochten in Steenbergen. In filmopnamen die door haar broer Wim werden gemaakt, is te zien dat zij in de japon de woning van haar broer Wim verlaat en met de carnavalsvierders mee loopt; ondertussen maakt zij aantekeningen voor de jurering.
Filmopname van Ria van Haaren in de japon van haar moeder Antonetta van Haaren-Kostermans tijdens de carnavalsoptocht in 1961. (Bron: Video-opname door Wim van Haaren, Collectie familie Onland-van Haaren)
Na het overlijden van tante Ria erfde Mariette op haar beurt de japon van haar grootmoeder. Ook voor haar was er vanzelfsprekend geen gelegenheid om de japon te dragen, behalve bij het jureren van de carnavalsoptocht in Steenbergen. Want evenals haar tante, droeg Mariette de japon alleen bij deze speciale gelegenheid.
De jurk van Antonetta Kostermans is in de eerste plaats een prachtig voorbeeld van hoe de ontwikkelingen in de internationale mode tijdens het fin-de-siècle in de plaatselijke mode van West-Brabant hun weerspiegeling vonden. Daarnaast heeft de jurk een iconische status gekregen voor de geschiedenis van Steenbergen, in het bijzonder de carnavalsviering, omdat hij gedurende enkele jaren gedragen werd door twee opmerkelijke en eigenzinnige Steenbergse dames uit de familie Van Haaren: eerst tante Ria, daarna nichtje Mariette. Beiden speelden als juryleden een belangrijke rol bij de optocht. Mariette was bovendien als lid van de gemeenteraad en als wethouder van groot belang voor de Steenbergse politiek in het laatste kwart van de twintigste eeuw.
Bronnen
Interview met Mariette Onland-van Haaren, afgenomen op 13 februari 2020 te Steenbergen.
Gruisen, "Kleding en mode", in: S. Krul, Tussen kunst en kitsch, Zwolle, 1994, 890-895.
Van Thienen, F., Acht eeuwen kostuum, Hilversum, 1967, pp. 125-128.