[Energiek muziekje begint]
Vrouwenstem: “Dit is hem!” (...) “Zo ontzettend mooi gesneden.” (...) “Het was ook een heel groot terrein, met heel veel hout en heel veel gebouwen.”
Mannenstem, studio: “Welkom bij Topstukken. De podcast over de Brabantse geschiedenis in objecten. Ik ben Robin Hoeks.”
Robin: “Welkom bij de eerste aflevering van deze nieuwe podcastserie Topstukken. Zoals je hoort ben ik buiten [op de achtergrond is knisperend grind van een grindpad te horen] onderweg naar Museum Helmond, kasteel Helmond. Persoonlijk vind ik het een van de mooiste kastelen van Brabant. Gebouwd vanaf de veertiende eeuw als zetel van de heren van Helmond. Het is daardoor het huis geweest van illustere families als de Van Berlaers en de Van Cortenbachs. De oorspronkelijke stichting was bedoeld als een bastion tegen het graafschap Gelre, met wie de Brabantse hertogen op dat moment veel oorlogen voerden. Dus in de voorloper van het huidige kasteel hebben ook nog de hertogen zelfs gewoond. Helmond was eigenlijk een heel erg Middeleeuws machtscentrum, een machts- en bestuurscentrum, en dat is eigenlijk een mooie rode draad voor het kasteel, want dat heeft tot in de jaren ‘70 nog dienst gedaan als gemeentehuis. En in het museum bewaren ze een erg bijzondere Middeleeuwse vondst.”
[Energiek muziekje eindigt]
Vrouwenstem: “We staan hier bij een, wat ze zeggen, schaakstukje zou zijn, gemaakt van walrusivoor...”
Robin, studio: “Dit is de stem van Annemieke Hoogervorst, curator bij Museum Helmond. We staan voor een kleine vitrine in een donkere zaal van het museum. UItgelicht in die vitrine staat een klein houtkleurig objectje vol ingewikkelde vormen. het is een klein overblijfsel van het belangrijke Middeleeuwse machtscentrum dat Helmond ooit was. Precies in de periode dat het hertogdom Brabant ontstond.”
Annemieke: “Het is voor een schaakstuk - als je aan je eigen schaakstukken denkt - best wel groot, maar desalniettemin toch een klein objectje. Het is een ruime vier centimeter breed, vier centimeter hoog en diep is het ruim een centimeter. Heel mooi gedecoreerd met een bloem in top, met daaromheen acanthusblad.”
Robin: “Ohja nou zie ik dat inderdaad, nu je hem zo beschrijft. En het komt uit de twaalfde eeuw?”
Annemieke: “Ja het zou zo ergens, ja 1125-1175, 1150 kan je het ook schatten, gedateerd kunnen worden.”
Robin: “En, walrussen zullen hier niet rond gezwommen hebben denk ik, in 1200, of in de twaalfde eeuw.”
Annemieke: [lachend] “Nee.”
Robin: “Is het exotisch materiaal?”
Annemieke: “Ja, walrussen zitten natuurlijk in de arctische gebieden. En hun tanden, dat wordt ivoor genoemd, net als van de olifant. We denken ook dat het ergens vervaardigd zou moeten zijn in Scandinavië, dat gebied. Maar vaak wordt dan gezegd ‘goh dat is ver weg’, maar ook in de Middeleeuwen werd er ontzettend veel gereisd en gehandeld, dus dat noordelijke stukken verderop in Europa zijn gevonden is helemaal niet bijzonder. Dat het zo’n mooi gedecoreerd stuk is, is wel bijzonder en wat ook bijzonder is dat op de onderkant van het stukje, daar staat een tekst in runenschrift.”
Robin, studio: “Het runenschrift is het oudst bekende Germaanse schrift. Het werd gebruikt op allerlei plekken in Noord-Europa van de tweede tot en met de zestiende eeuw. In deze periode ontstonden wel allerlei verschillende vormen. In Nederland zijn met name in Friesland inscripties met runen gevonden.”
Annemieke: “Maar het gekke is dat we die runen wel kunnen ontcijferen en vertalen, maar de tekst die erop staat, die is niet te vertalen. Dat is onbegrijpelijk. Er komen drie namen in voor, namelijk ‘Mechteld’, ‘Peter’ en ‘Mosel’ en ‘Mosel’ betekent dan ‘Maas’. Maar de verbinding daartussen is totaal onbekend. En dan is het nog zo dat onderin het stuk hele kleine gaatjes zitten en daar is ook een soort groenachtig materiaal, een groenachtige verkleuring, op aangetroffen. Dus waarschijnlijk heeft daar nog een metalen stripje op gezeten. En dan heb je meteen de volgende vraag. Het is een schaakstukje genoemd - dat zou heel goed kunnen -, maar ís het wel een schaakstukje of zou het toch voor iets anders…
Robin: “Ja of heeft het met die gaatjes ergens aan vast gezeten, of…”
Annemieke: “...Is het een decoratief element? Maar ook daarvoor is het zo ontzettend mooi gesneden dat het een hele luxe decoratie danwel schaakstuk is geweest. En dat betekent dat in ’t Oude Huys, dus de voorganger van het huidige kasteel van Helmond, dat daar mensen hebben moeten gezeten die een luxe leven konden leiden.”
Robin, studio: “Zeker weten dat het een schaakstuk is, doen we dus niet. Het zou echter goed kunnen dat de machtige bewoners van ‘t Oude Huys schaakten. Hoewel de oorsprong van het schaakspel waarschijnlijk in Noord-India ligt, drong het spel in de loop van de elfde eeuw Noord-Europa binnen. Mogelijk droegen de rooftochten van de Vikingen bij aan deze verspreiding. De huidige Europese vorm bestaat sinds de vijftiende eeuw.”
Annemieke: “Het is opgegraven op de vindplaats van ’t Oude Huys. ’t Oude Huys is een Middeleeuwse houten burcht die zo’n tweehonderd meter ten zuidwesten van het huidige kasteel van Helmond heeft gestaan. Vermoedelijk is het kasteel aan het eind van de veertiende eeuw verlaten, want toen was het huidige kasteel in gebruik.”
Robin: “En weten we door wie, of waarom dat kasteel gebouwd is?”
Annemieke: “Nou wie het precies gebouwd heeft dat weten we niet. Maar we weten wel dat het daar lag omdat het een, in die tijd, een veilig gebied was. Het was een moerasachtig gebied en in die tijd werd alles nog met hout gebouwd, want ja steen dat was echt veel te kostbaar. Ergens in die veertiende eeuw is nog wel een bakstenen toren opgetrokken, maar het oorspronkelijke kasteel is helemaal van hout. En verschillende mensen moeten het in bezit hebben gehad. Want het was ook een heel groot kasteel. En een van de belangrijkste bewoners, of eigenaresse, want ze zal er niet altijd hebben gewoond want dat was niet de gewoonte want men trok rond van het ene kasteel of plek…”
Robin: “...van bezit naar bezit...”
Annemieke: “...ja precies, [dat] was Maria van Brabant.”
Robin, studio: “Maria van Brabant, of ook wel Maria van Leuven, is misschien wel de bekendste mogelijke bewoonster van dit Oude Huys en, wie weet, gebruikster van dit schaakstuk. Ze was de oudste dochter van Hendrik I. Ze trouwde in 1214 met de Heilige Roomse keizer Otto de vierde en na zijn dood hertrouwde ze met de graaf van Holland Willem I. Die stierf al in 1222. Toen in 1235 haar vader stierf en opgevolgd werd door haar broer Hendrik II, werd Maria landsvrouwe van Helmond.”
Annemieke: “Maria van Brabant is de oudste dochter van de hertog van Brabant. Zij heeft het [kasteel] ook gekregen toen hij overleed. De hertog van Brabant wilde dit gebied rond Helmond graag in bezit hebben vanuit strategisch oogpunt, want hij wilde zijn gebied natuurlijk zo groot mogelijk hebben. Daarom was ook dit kasteel - waar we nu zijn, het huidige bakstenen kasteel dat rond 1325 gebouwd is - hier van heel groot belang om de rest van Brabant bijvoorbeeld tegen Gelre te verdedigen. Het was echt een belangrijk punt hier.”
Robin, studio: “De Geldersen zijn regelmatig lastpakken in de Middeleeuwen. Rond 1200 is de eerste Brabantse hertog, Hendrik I, druk bezig zijn macht te consolideren en de gebieden die op papier onder hem vallen ook daadwerkelijk in bezit te krijgen. Hiervoor koopt hij in 1220 de heerlijkheid Helmond en sticht hij in 1225 de stad als bastion tegen de graven van Gelre. Zij beheersten de huidige provincie Gelderland, het noorden van het huidige Limburg en delen van het huidige Duitse grensgebied en wilden ook hun macht uitbreiden. De Geldersen hadden bijvoorbeeld in 1202 de jonge stad ’s-Hertogenbosch al een keer platgebrand. Toen Hendrik I Helmond stichtte, bestond ’t Oude Huys al en het moet dus gebouwd zijn als zetel van de eerste Helmondse heren.”
Robin: “Dat zijn niet de minste bewoners in die periode van ’t Oude Huys…”
Annemieke: “Nee.”
Robin: “...Dat lijkt mij in lijn met ook het vinden van zo’n - laten we het nog even schaakstuk noemen - maar zo’n mooi gesneden stuk als dit.”
Annemieke: “Ja er zijn meer, nog een paar schaakstukjes gevonden, maar niet zo mooi als deze. En ‘t Oude Huys is in de jaren tachtig van de vorige eeuw - dus toch alweer veertig jaar geleden bijna - opgegraven. Toen werd er nog minder onderzoek gedaan naar restanten van dierlijke materialen. Er is wel wat gedaan maar niet zo veel, maar dan zie je ook dat daar botjes of graatjes gevonden worden van allerlei dieren. En dan zie je ook dat er een botje van een valk wordt gevonden. Nou, valken, het bezit van valken, betekende dat je daar echte hoge adel had, want alleen de adel mocht op valkenjacht. Er was hier ook een groot gebied hieromheen dat bebost was waar gejaagd werd. Maar bijvoorbeeld ook een pauw, daar is ook een stukje van gevonden, een botje. Nou een pauw, dat werd ook alleen gegeten door de hoge adel.
Robin: “Precies, ook een bijzonder dier. Dus dat zegt wel iets over de bewoners ook al weten we niet altijd zeker in elke periode wie dat zijn geweest.”
Annemieke: “Nee. En Maria van Brabant. Kijk als je dit stukje op 1150 dateert. Maria van Brabant werd pas aan het eind van de twaalfde eeuw geboren. En ze overleed in 1260, dus zij heeft het niet aangeschaft ofzo.”
Robin: “Nee precies, het was er al.”
Annemieke: Ja, maar aan de andere kant, zij was dus wel heel hoog. En zij is hier wel geweest. Permanente bewoning, ja dat kan je je afvragen. En het was ook een heel groot terrein. Want, we zeggen dan een houten burcht maar dat was in die tijd gewoon, het terrein is eigenlijk nog niet eens helemaal opgegraven, dus wie weet wat we nog ooit zullen vinden als dat kan gebeuren. Maar het was ook een heel groot terrein met heel veel hout en heel veel gebouwen. Dus het was niet zomaar een hutje, een versterkt hutje…”
Robin: “Niet een hutje in een moeras, ik wilde zeggen ‘op de hei’, maar het was natuurlijk een moeras…”
Annemieke: “Nee, dus het was toch een belangrijk kasteel.”
Robin: “Ja en echt een machtscentrum in dit deel van Brabant.”
Annemieke: “Ja.”
Robin: “Misschien dat er in de rest van het terrein dan nog de rest van het schaakspel, stiekem, ligt.”
Annemieke: “Ja wie weet of nog meer… Kijk de gebouwen die, want we hebben natuurlijk de houten paalgaten zijn gevonden, soms nog wel het hout, maar vooral de paalgaten, wijzen op vrij kleine gebouwtjes. [begin energiek muziekje] Nou, het is geloof ik een halve hectare zo’n beetje, wat ze denken dat het geweest is, ja daar moet ook iets veel groters opgestaan hebben…”
Robin: “Ja, dat kan niet alleen maar vol gestaan hebben met hutjes.”
Annemieke: “Nee.”
Robin: “Dat blijft nog even spannend tot een volgende opgraving.”
Robin, studio: “Het schaakstuk is dus te zien in Museum Helmond en achtergronden bij deze aflevering vind je op Brabantserfgoed.nl/podcast. En daar vind je ook de afleveringen van onze andere podcastserie. Vergeet je ook niet te abonneren op de podcast waar je nu ook maar luistert, zodat je de volgende aflevering over een maand ook weer vanzelf te zien krijgt.”
