Patriotten en Lodewijk Napoleon

De economische bloei van de Gouden Eeuw was voorbij, de armoede in de Republiek der Verenigde Nederlanden nam toe en de oorlogen met Engeland vergrootten de crisis. Hierdoor kwam het verzet tegen de macht van de stadhouder van zowel de regenten, die bang waren hun invloed op het bestuur van het Republiek te verliezen, als van de burgerij. Deze twee groepen verenigden zich tegen de stadhouder en noemden zichzelf patriotten. Tegenover de patriotten stonden de aanhangers van de stadhouder en het huis van Oranje, die zich orangisten noemden. De patriotten waren tegen de grote macht van de stadhouder en werden geïnspireerd door de Verlichting, de Amerikaanse revolutie en filosofen zoals Jean Jacques Rousseau (1712-1778). Hun idealen waren democratisering, vrijheid, volkssoevereiniteit en een meer representatieve volksvertegenwoordiging.

De meeste patriotten woonden in Holland, maar ook in Brabant kreeg de beweging voet aan de grond. Vanaf 1786 raakten er meer Brabanders van overtuigd dat het patriottisme een einde zou kunnen maken aan de achterstelling van Staats-Brabant en de achtergestelde positie van katholieken in het regionale bestuur. Vooral in de steden ‘s-Hertogenbosch, Waalwijk, Helmond, Tilburg, Eindhoven en op het platteland van de Meierij waren er mensen met patriotse sympathieën. In het Land van Heusden en Altena werden patriottische gezelschappen en gewapende vrijkorpsen opgericht die zich verenigden op grond van hun onvrede en idealen. In januari 1787 vond er in Heusden zelfs een stedelijke revolutie plaats. Lokale patriotten vonden dat de volkssoevereiniteit aan de basis zou moeten liggen van de verkiezing van magistraten, en namen de macht in de stad over.

Het verzet van de patriotten groeide ook landelijk zo sterk dat prinses Wilhelmina (1751-1820) in september 1787 zelfs staande werd gehouden bij Goejanverwellesluis door een aantal patriotten toen ze op reis was van Nijmegen naar Den Haag. Dit viel niet in goede aarde bij haar broer Frederik Willem II (1744-1797), de koning van Pruisen. Met zijn hulp werd het verzet van de patriotten neergeslagen tijdens de zogenoemde Oranjerestauratie, waarin met name ‘s-Hertogenbosch "verschriklyk" geplunderd werd door muitende en plunderende soldaten van het Bossche garnizoen. Heusden werd door een groep orangistische boeren en Pruisische huzaren ingenomen en geplunderd. Een kleine dertig patriotten uit Staats-Brabant sloegen op de vlucht naar Frankrijk.

 

De gevluchte patriotten namen hun revolutionaire ideeën mee. Enkele jaren later brak in Frankrijk de Franse revolutie uit en nadat daar het Ancien Régime omver was geworpen, zwoeren de Fransen dat ze andere revolutionairen in Europa zouden ondersteunen om hetzelfde te doen. In 1795 vielen de Fransen daarom samen met de gevluchte patriotten de Republiek binnen en stichtten de Bataafse Republiek. Een van de gevluchte patriotten die terugkeerden was Pieter Vreede (1750-1837), een textielfabrikant uit Leiden. Vreede vestigde zich in Tilburg en verzette zich tegen de achterstelling van Staats-Brabant binnen de nieuwe Republiek.

Hoewel de verschillende steden en hun ommeland onder Staats-Brabant werden ingedeeld was het gebied geen geheel en verschilden de bestuurlijke wensen dan ook sterk. Met name in ‘s-Hertogenbosch waren de opvattingen over bestuurlijke veranderingen veel radicaler dan in de rest van het gebied. De stad probeerde al vrij snel een dominante positie in Staats-Brabant te vergaren, maar andere gebieden waren het hier niet mee eens. Men besloot met representanten van het hele gebied over de bestuurlijke toekomst over Brabant te vergaderen. Deze vergadering vond plaats in Tilburg op 6 juni 1795. De Brabanders besloten dat ze zelfbestuur en een zetel in de Staten-Generaal wilden. Dit werd gecommuniceerd naar de regering in Den Haag, die de representanten echter niet als vertegenwoordigers van Brabant erkende en hun voorstel verwierp. Uiteindelijk werd er een compromis gesloten in het ‘Concept van Tusschenbestuur’: het oppergezag zou bij de Staten-Generaal blijven, maar de uitvoerende macht kwam in handen van volksvertegenwoordigers: de ‘provisioneel representanten’. Deze werden benoemd door de Staten-Generaal, maar voorgedragen door het lokale bestuur.

Het compromis stuitte op wat tegenstand in met name ‘s-Hertogenbosch. Uiteindelijk werden de eerste verkiezingen voor de Brabantse volksvertegenwoordiging georganiseerd en namen veertien Brabantse vertegenwoordigers plaats in Eerste Nationale Vergadering op 1 maart 1796. Onder de vertegenwoordigers bevond zich de bekende Eindhovense patriot Jan van Hooff (1755-1816). Brabant stond nu bestuurlijk op gelijke voet met de andere gebieden in de Bataafse Republiek.

Al sinds 1795 werd het bestuur in de Bataafse Republiek sterk beïnvloed door Frankrijk. Sinds die tijd had de Corsicaanse artillerist Napoleon Bonaparte (1769-1821) zich weten op te werken tot keizer. Napoleon besloot dat het beter was om van Nederland een koninkrijk te maken en zijn broer Lodewijk (1778-1846) op de troon te zetten. Dit had grote invloed op Brabant. Lodewijk zette zich tijdens zijn korte koningschap sterk in voor het verbeteren van de achtergestelde positie van de provincie.

De populariteit van Lodewijk in Brabant groeide doordat hij zich begaan toonde met de provincie. Hij kwam langs tijdens een epidemie van de geheimzinnige zweetziekte en hielp de bevolking met financiële en medische hulp. Ook bood hij steun en geld tijdens enkele grote overstromingen in Brabant. Daarnaast gaf hij veel kerken terug aan de katholieken. Hij voorkwam conflicten door de protestanten die hun kerk kwijt raakten geld te geven voor de bouw van nieuwe kerkjes, nu bekend als Lodewijkskerkjes of koningskerkjes. Ook verleende koning Lodewijk in 1809 stadsrechten aan Tilburg, Roosendaal en Oosterhout.

De veranderingen die Lodewijk doorvoerde waren voor de Brabanders van grote symbolische betekenis: de tijd van onderdrukking was voorbij. Helaas voor Brabant en Lodewijk duurde dit niet lang. In 1810 werd Nederland ingelijfd bij het Franse Keizerrijk. Ook deze bestuurlijke fase zou niet lang duren. Na de val van Napoleon werd Nederland weer een koninkrijk, dit keer geleid door de zoon van de vorige stadhouder, koning Willem I (1772-1843).

 

Bronnen

Rosendaal, J., Tot nut van Nederland. Polarisatie en revolutie in een grensgebied, 1783-1787, Nijmegen, 2012.

Sonnemans, G. e.a., Blikken op Brabant; De canon van Nederland in Noord-Brabants perspectief, ‘s-Hertogenbosch, 2012.

Van Oudheusden, J., Verhalen van Brabant; Geschiedenis en erfgoed in tien tijdvakken, ‘s-Hertogenbosch, 2015.

Van Uytven, R. (red.), Geschiedenis van Brabant, van het hertogdom tot heden, Zwolle, 2004.