Zakelijke en maatschappelijke functie
Het belang van Franciscus van Lanschot voor Brabant is tweeledig. In de eerste plaats is het familiebedrijf Van Lanschot onder zijn leiding tot een van Brabants belangrijke ondernemingen geworden. In de tweede plaats bekleedde hij tal van maatschappelijke functies in het emanciperende Brabant.
Franciscus was de enige zoon in het gezin. Het stond daarom al vroeg vast dat hij in het voetspoor zou treden van zijn vader, Godefridus, die sinds 1767 leiding gaf aan de in 1737 door Cornelis van Lanschot in 's-Hertogenbosch opgerichte klein- en groothandel in koloniale waren. Niettemin werd Franciscus, toen zijn vader in 1799 onverwacht aan een galaandoening overleed, geheel onvoorbereid geconfronteerd met de overname van het familiebedrijf. In de jaren 1790-1792 was hij opgeleid tot suikerraffinadeur en hij oefende dit beroep uit tot 1799. Hoewel hij dus niet onbekend was met het zakenleven, had hij weinig binding met het bedrijf van zijn vader.
Opvolger in het familiebedrijf
Het familiebedrijf waar Franciscus in 1799 zijn intrede deed, laat zich het best karakteriseren als een groothandel, gespecialiseerd in koloniale produkten. De inkoop van koloniale waren verliep via Amsterdamse makelaars. Het assortiment was zeer divers: koffie, thee, rijst, suiker, kandij, tal van specerijen en gedroogde vruchten, stokvis, olie, potas, zeep etc. De produkten werden in hoofdzaak afgezet in Brabant en Limburg, in het prinsbisdom Luik, in Kleef en in Gulik. Onder het bewind van Franciscus zou het assortiment sterk worden beperkt. De nadruk kwam te liggen op de handel in koffie, thee, suiker, kandij en rijst.
De ontwikkelingen binnen de firma Van Lanschot kunnen niet los worden gezien van de staatkundige en daaraan nauw verbonden economische ontwikkelingen in de Nederlanden. De Staatsregeling van 1798, waarbij onder andere het principe van vrijheid van verkeer werd vastgelegd, opende gunstige perspectieven voor de economische ontwikkeling van de vroegere Generaliteitslanden.
Omdat de handel vanuit deze gebieden van oudsher voor een belangrijk deel was gericht op plaatsen in het huidige België, betekende de inlijving van dat gebied door Frankrijk in 1795 een ernstige belemmering voor de economische ontwikkeling van Brabant. De toenemende invloed van Napoleon op de beheersing van de handelsstromen zorgde tot 1810 voor een gestadige achteruitgang van de handel en tussen 1810 en 1814 tot een dramatische daling. Mede dankzij de levendige smokkelhandel wist Franciscus zijn bedrijf in deze periode staande te houden.
Ontwikkeling van het bedrijf onder Fransiscus
Nadat 's-Hertogenbosch in januari 1814 door de geallieerden werd bevrijd, herstelde, zoals elders in het land, de handel in Brabant zich snel. De groothandel van Franciscus groeide tot 1817 in rap tempo. In dat jaar werd voor ruim 549.000 gulden aan goederen ingekocht. Daarna keerde het tij definitief voor de handelssector van de firma. Dit blijkt duidelijk uit de inkoopcijfers: tussen 1820-1830 werd in totaal voor ƒ 3.300.000,- aan goederen ingekocht; tussen 1840-1850 was dit gedaald tot iets meer dan ƒ 1.000.000,-.
Ofschoon de neergang van de handel in koloniale goederen er mede toe leidde dat de kassiers- en bankzaken zich tot zelfstandige onderdelen van het bedrijf ontwikkelden, beschouwde Franciscus van Lanschot zich in de eerste plaats als koopman.
De goederenhandel bleef dan ook gedurende de gehele periode waarin hij als firmant de lakens uitdeelde, gecombineerd met kassierszaken. Die combinatie kwam tot ver in de negentiende eeuw ook bij andere ondernemingen voor, zoals bijvoorbeeld bij de in 1824 opgerichte Nederlandsche Handel-Maatschappij.
De kassiers- en bankzaken die Franciscus ontplooide, dreven geheel op het eigen vermogen. Enerzijds zorgde dit voor een grote soliditeit en liquiditeit, anderzijds vormde het betrekkelijk kleine kapitaal een belangrijke beperking van zijn rol als stimulator van de Brabantse nijverheid.
Noodgedwongen konden hierdoor slechts kortlopende kredieten worden verstrekt. Andere door Franciscus van Lanschot ontplooide bankiersactiviteiten waren het incasseren en disconteren van wissels van cliënten, het bemiddelen om voor relaties wissels te incasseren en het wisselen van buitenlandse valuta.
Katholiek bestuurder
In tegenstelling tot zijn vader en grootvader was Franciscus, als katholieke Brabander, niet veroordeeld zich te onthouden van bestuursactiviteiten. De Bataafse omwenteling opende hiertoe mogelijkheden die Franciscus heeft aangegrepen. De jarenlange ongelijke behandeling van de Generaliteitslanden had bij veel Brabanders een vruchtbare voedingsbodem gekweekt voor een vijandige houding tegenover overheid en Oranje. Samen met zijn vader Godefridus behoorde Franciscus in 1786 tot de oprichters van de 'Vaderlandsche Sociëteit' in 's-Hertogenbosch.
Deze sociëteit (officieel tot nuttige en aangename bijeenkomst en conversatie) hield haar leden op de hoogte van de gebeurtenissen in het land en zou tenslotte uitgroeien tot een patriottische pressiegroep. De sociëteit had nauwe binding met de in 1785 uit een lange slaap ontwaakte schuttersgenootschappen, zoals dat van de Colveniers, waarvan Franciscus lid was. In 1787 werd uit de vier Bossche schuttersgenootschappen een burgercorps gevormd dat zich provocerend zou opstellen ten opzichte van orangisten.
Dergelijke genootschappen speelden een belangrijke rol in het bewustwordingsproces van de katholieke Brabanders. Uiteindelijk zouden in 1790 zowel de Vaderlandsche Sociëteit als de schutterijen en het burgercorps worden verboden, terwijl de patriottenbeweging met harde hand werd onderdrukt.
In de woelige jaren die volgden, zou Franciscus van Lanschot tal van openbare functies bekleden. In 1793-1794 stond hij aan het hoofd van de armenzorg in het gebied rond de Markt in 's-Hertogenbosch. Na verovering van de stad door de Franse legers in 1795 werd een door Franse vertegenwoordigers benoemde stedelijke regering gevormd, waarin katholieke Bosschenaren werden opgenomen.
In januari 1795 werd Franciscus door de nieuwe stedelijke regering benoemd tot ontvanger der imposten van stad en vrijheid van 's-Hertogenbosch. Deze functie heeft hij tot 1797 bekleed. Van dat jaar tot 1806 was hij werkzaam als ontvanger der verpondingen en gemene middelen over het kwartier van Maasland. In 1806 werd hij door minister Gogel van financiën benoemd tot commissaris tot het werk van verponding in het arrondissement Oss, een post die hij na enkele maanden al voor gezien hield. Een jaar later werd hij benoemd tot lid van het Collegie van Politie te 's-Hertogenbosch.
Het hoofdkwartier van Van Lanschot in 's-Hertogenbosch. (Foto: Van Lanschot Bankiers, 2014, Wikimedia Commons)
Napoleontische tijd
In het voorjaar van 1810 lijfde Napoleon Zeeland, Brabant en het Land van Maas en Waal in. Enkele maanden later volgde de rest van Nederland. De inlijving had grote gevolgen voor wetgeving en bestuur. In mei 1810 werd een lijst van hoogst aangeslagenen opgesteld (met daarop Franciscus van Lanschot) waaruit leden benoemd moesten worden voor bestuurscolleges in het Département des Bouches du Rhin.
Franciscus werd bij keizerlijk besluit van 21 juni 1810 tot lid van de municipaliteit van 's-Hertogenbosch benoemd. Hij bleef tot aan zijn dood in 1851 lid van de gemeenteraad in zijn stad.
Voor Franciscus betekende het einde van de Franse overheersing in 1814 geen breuk in maatschappelijk opzicht. Hij bleef actief als bestuurder. Zo bekleedde hij het rechterschap aan de door de Fransen ingestelde rechtbank van koophandel in 's-Hertogenbosch (1811-1816), was hij lid van de Provinciale Staten (1819-1821), lid van het bestuur van de in 1841 opgerichte Bossche Kamer van Koophandel (1841).Hij nam deel aan diverse provinciale commissies en hij bleef zich tot aan zijn dood actief inzetten voor verbetering van het lot der armen in de stad.
Latere leven
Op 10 maart 1825 werd het agentschap voor de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM) opgedragen aan Franciscus van Lanschot en hij heeft als zodanig tot 1846 een belangrijke rol gespeeld bij het verwerven van opdrachten van de NHM voor de Brabantse industrie. Voor de economische ontwikkeling van Brabant heeft hij dan ook zeker een rol van betekenis vervuld.
Franciscus Antonius Augustinus van Lanschot kan getypeerd worden als represant van de groep katholieke Brabanders die volop gebruik heeft gemaakt van de mogelijkheden die haar na 1795 werd geboden. De talloze bestuursfuncties vormen daarvan de beste getuigenis. Op de verjaardag van koning Willem II in 1846 werd zijn inzet bekroond door zijn benoeming tot ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.
Bronnen
Van den Eerenbeemt (red.), Bankieren in Brabant in de loop der Eeuwen, Tilburg, 1987.
Govers, F., Het geslacht en de firma F. van Lanschot, 1737-1901, Tilburg, 1972.
Dit artikel verscheen eerder in: J. van Oudheusden e.a. (red.), Brabantse biografieën. Levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Noordbrabanders. Deel 1, Amsterdam/Meppel, 1992.