Heusden de frontlinie in 1672
In 1672 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden aangevallen door Engeland, Frankrijk en de bisdommen van Münster en Keulen.
Vanuit het zuiden overspoelden meer dan 100.000 Franse soldaten de Republiek. De Staten van Holland en West-Friesland besloten de Oude Hollandse Waterlinie in te zetten. Heusden en haar omgeving speelden hierbij een héél belangrijke rol; de stad lag namelijk op het scharnierpunt van de Oude Hollandse Waterlinie en het Zuiderfrontier. Er werd beslist inundaties uit te voeren rondom de stad. Om de inundatiewerken te beoordelen werden bestuurders benoemd die uiteindelijk besloten het gebied rondom de stad en de Langstraat onder water te zetten, vanaf Geertruidenberg via Heusden tot aan 's-Hertogenbosch.
In de Oude Maas werden dammen aangelegd bij Vrouwkensvaart nabij Waspik en bij Hagoort. Bij Hedikhuizen werd een deel van de Hooge Maasdijk afgegraven om het water van de Maas in het gebied te laten stromen. Bij Doeveren werd de Doeverensche Schans versterkt en de sluis afgesloten zodat het gebied ten zuiden van Heusden onder water kwam te staan. Ook in Heusden werden sluizen verstevigd en andere maatregelen genomen.
Aan alles tekort
Op 16 mei 1672 werd door de Staten van Holland en (de Staten) gemeld dat Heusden bij een Franse aanval "zynde een Frontier-plaetse Westfriesland deser Provincie jegenwoordich niet buyten gevaer is om door den Vyandt aengetast te worden."
Francois van Schagen (1634-1716), heer van Heenvliet, was in 1672 de gouverneur van Heusden. Zijn compagnie vormde onderdeel van het Staatse leger. De Staten besloten er bij de Generaliteit op aan te dringen de steden in Staats-Brabant met meer garnizoen, ammunitie en levensmiddelen te voorzien. Tevens werd bepaald dat de vier compagnieën van de Oude Militie (beroepssoldaten) die zich in de frontierplaatsen bevonden daar zouden blijven. Ook werd besloten dat er elf compagnieën waardgelders (burgersoldaten) dienden te worden geformeerd. Naar Heusden werden uit Dordrecht 125 man, Haarlem 125 man, Delft 75 man, Leiden 125 man, Amsterdam 250 man, Gouda 50 man en Gorinchem 63 man ofwel 813 man gezonden. Zij werden getraind in exercitie en het hanteren van een geweer.
Plan Van De Forttresse en Situatie Van Heusden in 1887 door D.G. Dalhoff. (Bron: D.G. Dalhoff, 1778, Nationaal Archief)
Door de Staten werd een brief gestuurd aan de invloedrijke patriciër Gillis Valckenier (1623-1680) in Amsterdam waarin werd gesteld dat door het verzenden van buskruit naar Nijmegen het kruitmagazijn in Heusden bijna leeg was en dat diverse magazijnen in de frontierplaatsen slecht van buskruit waren voorzien. Het werd daarom zeer noodzakelijk geacht dat de kruitmakers in Amsterdam dag en nacht zouden moeten werken.
Van Heenvliet schreef aan de Staten over verscheidene tekorten die verholpen dienden te worden. Hij wendde zich twee weken daarna weer tot de Staten om de stad te voorzien van de nodige ammunitie en verdere behoeften. Onder de burgersoldaten heerste er onvrede, veertig ervan op fort Hemert juist ten noorden van de stad waren weggelopen en in Gorinchem gearresteerd. Er werd verzocht om hen voor een krijgsraad te brengen.
Heusden gezien vanaf de overkant van de Maas, vanaf Nederhemert-Zuid (fort Hemert) door Jan Peeters. (Bron: Jan Peeters, Rijksmuseum)
Van Heenvliet schreef ook dat de Fransen zich verzameld hadden bij Maaseik en optrokken om onder andere Heusden aan te vallen. Hierop werd besloten om alle compagnieën afkomstig uit Grave die in ’s-Hertogenbosch gelegerd waren, onder andere naar Heusden te sturen.
De bezetting van Heusden en van het fort Hemert was zeer zwak. De soldaten werden slecht betaald en weigerden dienst. Begin juli werd in de Staten een brief van de "Gouverneur ende Krijghs-raedt der Stede Heusden" behandeld. Er werd verzocht om de stad met meer militie, levensmiddelen, buskruit en munitie te voorzien. Er was sprake van een aanvraag voor 2500 soldaten, 50.000 pond buskruit en andere krijgs- en levensbehoeften maar vooral geld om de fortificaties te kunnen verbeteren.
Aanval van de Franse troepen op Heusden
John Kirkpatrick (? - 1681), gouverneur van ’s-Hertogenbosch, schreef aan de Raad van State dat niet ver van de stad gepasseerd waren "twee a drie duysent Fransche Ruyters met ses en dertich Compagnien Voetknechten, ende dat de selve met meerder macht wierde gevolght". Men besloot prins Willem III (1650-1702) te verzoeken om Geertruidenberg, Woudrichem, Loevestein, Heusden en andere steden van genoeg militie te voorzien.
De kerk van Heesbeen. (Foto: Bert Van Opzeeland)
Op 27 juli 1672 vereerde prins Willem III in hoogsteigen persoon Heusden met een bezoek, hij proefde de Hollandse overwinning.
Na de aanval op Heusden hebben de Fransen geen serieuze aanval meer op de stad uitgevoerd. Zij beperkten zich tot strooptochten vanuit fort Crèvecoeur in ‘s-Hertogenbosch.
Kasteel Heusden in de negentiende eeuw. (Bron: Anoniem, 1854 - 1861, Rijksmuseum)
Conclusie
Heusden lag als Hollandse vestingstad strategisch op het scharnierpunt van de Oude Hollandse Waterlinie en het Zuiderfrontier. In het Rampjaar 1672 lag zij in de frontlinie. Hier werd een van de gevechten uitgevoerd tussen de Staatse en Franse troepen. Uiteindelijk stagneerde op 12 juli 1672 de aanval op Holland in Heusden. De stad liep weinig schade op maar de omgeving leed des te meer en liet de inwoners jarenlang in diepe ellende achter.
Bronnen:
Met Gansen Trou: maandelijks periodiek van Heemkundekring Onsenoort Nieuwkuijk, diverse artikelen, 1951-heden.
Ouweneel, L., Heusden in de frontlinie, Het Zuiderfrontier en Inundatie Land van Heusden en Altena en De Langstraat, Schoonhoven, 2021.
Van Opzeeland, B. en S. Koenis, "Heusden in het Rampjaar 1672", in: J. Knegtel en J. Cuijpers (red), Rampjaar of jubeljaar? Brabant in 1672-74, Tilburg en Woudrichem, 2022.