In de loop van de eeuwen is aan kasteel Heeswijk zoveel gebouwd, gesloopt en vertimmerd, dat de middeleeuwse bouwheren vandaag de dag grote moeite zouden hebben om hun kasteel nog te herkennen. Heeswijk mag dan een bouwhistorisch allegaartje zijn, het is nog altijd een groot, imposant en prachtig gelegen complex, dat met recht beschouwd kan worden als een van de belangrijke middeleeuwse kastelen van Noord-Brabant. En niet alleen omdat van de pakweg driehonderd kastelen die het noorden van Brabant ooit telde er nu nog maar zo’n dertig zijn overgebleven. Niet voor niets heeft de Provincie het kasteel aangewezen als een van de vier Brabantse topmonumenten, naast het Markiezenhof in Bergen op Zoom, de Grote Kerk van Breda en de Bossche Sint-Jan.
Een luchtfoto van Kasteel Heeswijk in de jaren '20. (Foto: Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Technische Dienst Luchtvaartafdeeling)
Om te beginnen is er de respectabele ouderdom van misschien wel zo’n 950 jaar. De geschiedenis van kasteel Heeswijk gaat in elk geval terug tot de eerste helft van de twaalfde eeuw, en mogelijk zelfs nog verder, tot het eind van de elfde eeuw. Eerst verrees op deze plek een motteburcht, dat wil zeggen een kunstmatig opgeworpen heuvel, van 6 à 7 meter hoog, tussen de 25 en 30 meter in doorsnee en omgeven door een gracht. Op die heuvel bouwde men van tufsteen een versterking, waarschijnlijk in de vorm van een toren.
In de veertiende eeuw voldeed die toren niet meer. Toen begon – in fasen – de bouw van de bakstenen laat-middeleeuwse burcht, waarvan nu nog flinke delen overeind staan. Wellicht hielden de moderniseringsplannen verband met de strijd tegen Gelre, waarin Brabant toen verwikkeld was. Destijds droeg Willem van der Aa, eigenaar sinds 1387, het kasteel op aan hertogin Johanna van Brabant (1322-1406), waarna hij het van haar in leen terug kreeg.
Heeswijk is echter niet alleen belangwekkend wegens zijn lange geschiedenis. Hein Hundertmark, die de bouwgeschiedenis van het kasteel onderzocht, wijst erop dat Heeswijk vanaf die veertiende-eeuwse herbouw tot ver in de negentiende eeuw op het gebied van kasteelarchitectuur steeds in de architectonische voorhoede verkeerde. De eigenaren en bouwheren liepen voortdurend voorop bij de aanpassing van het kasteel aan wijzigende omstandigheden.
Dat geldt voor de ambitieuze veertiende- en vijftiende-eeuwse bouwfasen, waarbij het kasteel onder meer werd aangepast aan de ontwikkeling van het buskruitgeschut. Maar ook voor de zestiende- en zeventiende-eeuwse ombouw van een verdedigbare burcht naar een representatieve adellijke residentie. En goedbeschouwd geldt het niet minder voor de romantische droom die baron Van den Bogaerde van Terbrugge en zijn zonen in de negentiende eeuw inspireerde tot neogotische uitbreidingen en toevoegingen, inclusief het inmetselen van allerlei bouwfragmenten in de buitengevels. Ook in die neogotische aanpassing zette Heeswijk een trend.
Kasteel Heeswijk tijdens de tweede restauratiefase. (Foto: Anoniem, 1892, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
Pas na de Tweede Wereldoorlog werd met deze lijn van vooruitstrevendheid gebroken. Voor de laatste eigenaar was de architectonische nalatenschap van zijn negentiende-eeuwse voorvaderen een ergerniswekkende "romantische dwaasheid". Hij wilde met het kasteel terug naar een sobere middeleeuwse esthetiek. Des te pikanter is het daarom dat de restauratie van Heeswijk die dit moest bewerkstelligen is uitgemond in een kasteel met een overwegend achttiende-eeuws aanzien.
Zoals het past bij een kasteel van allure wordt Heeswijk omgeven door een uitgebreid landgoed waar oude, kaarsrechte lanen omzoomd worden door monumentale bomen, waar de Aa meandert door weilanden en bossen. Je hebt hier fraaie vergezichten op akkers, houtwallen en verspreide pachtboerderijen, herkenbaar aan de luiken die geschilderd zijn in de kasteelkleuren blauw en geel.
Bronnen
Van Oudheusden, J., Erfgoed van de Brabanders. Verleden met een toekomst, 's-Hertogenbosch, 2014.
Van Uytven, R. (red.), Geschiedenis van Brabant, van het hertogdom tot heden, Zwolle, 2004.
Dit artikel is een bewerking van een tekst uit J. Van Oudheusden, Erfgoed van de Brabanders. Verleden met een toekomst, ‘s-Hertogenbosch, 2014, 48.