De Bende van Oss
In 2011 kwam De Bende van Oss uit. Daarin wordt veel Brabants gesproken. Als de misdaadfilm tijdens kerst 2013 voor het eerst op tv komt, vergeet de NTR de ondertitels uit te zenden. Dat levert een hoop kritiek op: de film zou moeilijk te verstaan zijn. Regisseur André van Duren baalt, want hij heeft de ondertiteling gewoon meegeleverd.
De klagers boffen nog, want er wordt niet eens Ossisch gesproken. Sommige acteurs komen überhaupt niet uit Brabant en imiteren voor de gelegenheid een Brabants accent. Maar ook de Brabantse acteurs komen niet uit Oss. Zo is Frank Lammers geboren in Mierlo, Marcel Musters in Tilburg en Sylvia Hoeks in Maarheeze. Ze spreken niet de dialecten van die plaatsen: ze hanteren een sterk vernederlandst Brabants dat niet aan één dorp of stad te verbinden is. Zo zegt Hoeks op 0:40 in onderstaand fragment: "Kiesde gij partij voor hem?" Ossisch zou zijn: "Kiejsde gè pertij vur hum?"
Het soort Brabants dat Hoeks hier spreekt, wordt regiolect genoemd. Regiolect is een compromis tussen de verschillende dialecten en de standaardtaal. Typische plaatselijke klanken, woorden en vormen vervagen. Waar het Roosendaals gij roop heeft, het Waspiks gai ríépt en het Berghems gè riejpt, vind je in Brabants regiolect bijvoorbeeld gij riep.
New Kids
In 2007 start New Kids on the block, een comedyserie over asociale hangjongeren. New Kids wordt aanvankelijk uitgezonden op internet, maar het krijgt zo veel fans dat er twee bioscoopfilms worden gemaakt: New Kids Turbo en New Kids Nitro. De sketches spelen zich af in Maaskantje, ten zuidoosten van Den Bosch, maar de acteurs praten geen Maaskantjes. Ze komen uit verschillende plaatsen en spreken een regiolectisch Brabants. Een zin die meerdere malen langskomt is bijvoorbeeld "Zo’ne groote vuurbal, jonge!":
Na de tweede film houden de makers ermee op, maar uitspraken als "Wie is hier nou de snackbar? Gij of ik?" en "Verrekte koekwous!" leven voort in het geheugen van de kijkers.
KPN en Pearle
Bij tijd en wijle wordt het Brabants ingezet voor een reclame. Het heeft dan een komische functie: het wordt niet op hetzelfde niveau gezet als het Standaardnederlands maar dient om een sketch grappiger te maken. Neem de reclameserie met de Volkelse volkszanger Fons van KPN uit 2008. In deze reclame krijgt hij autopech op weg naar Duitsland. Zijn manager vraagt “Gooide gij ’m effe vol?” maar Fons tankt benzine in de dieselwagen.
Een andere noemenswaardige reclame is die van Pearle uit 2006 over de fictieve helderziende Ria. Ze ziet van alles, maar dan blijkt dat ze gewoon een bril nodig had:
Ook in deze reclames wordt regiolect gesproken. In plaats van ’n tas, ’n bekske of ’n kumke koffie zegt Ria’s man bijvoorbeeld ’n kopke koffie, dat veel op een kopje koffie lijkt. Ria heeft het over ’ne groote, raoze wolk en bijvoorbeeld niet over het westelijke groeëte of het oostelijke groute.
Undercover
In 2019 begint seizoen 1 van Undercover op Netflix. De serie gaat over de Brabantse drugsbaron Ferry Bouman (Frank Lammers) en twee undercoveragenten: de Belgische Bob Lemmens (Tom Waes) en de Hollandse Kim de Rooij (Anna Drijver). Er worden allerlei soorten Brabants gesproken. Een voorname rol heeft het onvervalste Antwerps van Tom Waes en Manou Kersting: "Ieën dieng: op dieje campieng godde nor maën lustere!"
Noord-Brabants regiolect horen we weer bij Lammers: "Ge mot oew eige afvraoge waorom ze wegloope!". Lammers’ Brabants is geen Mierloos, maar het is wel wat Oost-Brabants gekleurd. Zo heeft hij het over een hundje in plaats van een hondje.
Actrice Elise Schaap speelt Ferry’s vrouw Daniëlle. Schaap komt uit Rotterdam en probeert een Oost-Brabants accent te imiteren met hier en daar wat dialect, maar het resultaat is meer Noord-Limburgs. Neem haar open uitspraak van de korte e: die neigt naar een a, net als de Engelse klinker in back. Ferry en echt hebben bij haar dus wat weg van Farry en acht. Ze gaat ook weleens dieper Limburg in met sjatje in plaats van schatje.
Soms is Schaaps Brabants overtuigend, zoals in "G’et oew bakkes nie gepoetst", maar vaak slaat ze de plank mis. Dan hoor je bijvoorbeeld ineens Vlaamse tussentaal, zoals wist ge in plaats van wiste, of Hollands dialect, zoals heb in zinnen als "Wat ie in z’n kop heb".
Schaap gebruikt ook veel hyperdialect. Hyperdialect is overdreven, grammaticaal niet-authentiek Brabants. Zo zegt ze: "Hedde gij trouwens ’n leuk topske aan, zeg!". En haar hondje noemt ze regelmatig mupske. Authentiek Brabants zou zijn: topke en mupke. Het achtervoegsel -ske wordt in de Brabantse dialecten namelijk alleen toegevoegd aan woorden die op een g, k of ng eindigen: krukske (krukje) en dingske (dingetje). Dat -ske klinkt echter zo Brabants dat Schaap het te pas en te onpas gebruikt. Daar is ze overigens niet de enige in: ook jonge Brabanders doen dat weleens.
Regiolect en hyperdialect
In al het besproken tv-materiaal heeft regiolect een rol: een licht soort bovenregionaal Brabants. Regiolect is niet beperkt tot de televisie: het verdringt langzamerhand de traditionele dorps- en stadsdialecten. Dat betekent niet dat de dialecten ingewisseld worden voor een uniforme Brabantse taal. Er zijn nog steeds regionale verschillen en bij jongere mensen lijkt het regiolect sterker op het Nederlands dan bij oudere. Een Algemeen Brabants is dus niet aan het ontstaan.
Hyperdialect is bij Undercover besproken maar je hoort het ook in De Bende van Oss en New Kids. Het is niet alleen iets van niet-Brabanders die dialect proberen te spreken: ook geboren en getogen Brabanders gebruiken hyperdialect. Je vindt het gewoonlijk bij mensen die wel dialect om zich heen horen maar er niet in zijn opgevoed. Ze hebben de grammatica daardoor niet goed kunnen verwerven. Dat zorgt ervoor dat ze opvallende Brabantse kenmerken zoals -ske gebruiken waar dat in het traditionele dialect niet kan. Kristel Doreleijers, promovenda bij Tilburg University, doet onderzoek naar hyperdialect. Hier lees je alles over haar onderzoek.
Bronnen
Van Duren, André, De Bende van Oss, 2011.
Haars, S. en Van der Kuil, F., New Kids Turbo, 2010.
Haars, S. en Van der Kuil, F., New Kids Nitro, 2011.
Hoppenbrouwers, C., Het regiolect. Van dialect tot Algemeen Nederlands, Bussum, 1990.
Stroop, J. "De meertaligheid van Undercover", Neerlandistiek, 14-08-2019. (Stand: 22-11-2022)
https://neerlandistiek.nl/2019/08/de-meertaligheid-van-undercover/
New Kids on the Block, 2007-2011.
"Fons gaat naar Duitsland", KPN, 2008.
TWBA/NEBOKO, "Paragnost", Pearle, 2006.