De plannen van de keizer
Het Franse keizerrijk was eind achttiende eeuw reeds voorzien van adequaat wegennet maar het voormalige Staats-Brabant was in de periode van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ernstig verwaarloosd en er waren nauwelijks wegen. Keizer Napoleon (1769-1821) besloot dat de departementen die nu onder Noord-Brabant vallen, voorzien moesten worden van een verhard wegennet. De optimalisatie van het wegennet, was een onderdeel van Napoleons beleid. Alle uithoeken van het keizerrijk moesten goed bereikbaar worden of wel onder controle gehouden kunnen worden. Het beginpunt van alle routes is het plein voor de Notre-Dame-de-Paris.
In 1798 was in de Bataafse Republiek het Bureau voor de Waterstaat reeds onderdeel van het centraal geleid overheidsorgaan. Na inlijving bij het Keizerrijk werd het bureau onderdeel van de Franse Service des Ponts et Chaussées, een organisatie van Franse ingenieurs verantwoordelijk voor de bouw en onderhoud van de infrastructuur van het Franse Rijk.
Het plan tot aanleg voorzag in diverse klassen wegen, waarvan de kosten van aanleg grotendeels voor rekening van de Staat kwamen. Met name wegen in de klasse Route Imperiale 1 en 2 wegen waren voor de defensie en de politieke eenwording van het keizerrijk van groot belang.
Kerktorens als herkenningspunt
Het moesten kaarsrechte wegen worden, georiënteerd op kerktorens en waren voornamelijk bedoeld voor het verplaatsen van legereenheden en materieel. Kerktorens waren in de Franse Tijd belangrijk omdat ze van ver gezien konden worden.
Door een speciale wet werden de torens in 1798 eigendom van de burgerlijke gemeenten om zogenoemde ‘chappes’ te kunnen plaatsen. De telegraaf van Chappe was een op een toren geplaatst houten bouwwerk: een verticale balk met bovenaan een H-vormige constructie. Deze constructie kon in verschillende standen worden geplaatst, waardoor men 196 signalen kon versturen. De kortste route tussen Parijs en Amsterdam, liep langs Zundert, Breda en Utrecht en op deze manier kon men tussen Amsterdam en Parijs binnen twee uur een bericht doorseinen.
Een uitsnede van een schilderij van de Franse stad Bordeaux uit 1830. Op de kerktoren is een telegraaf van Chappe te zien. Ook in Nederland tooiden de Fransen kerktorens met telegrafen. (Bron: Louis Garneray, Zicht op de brug van Bordeaux, Musée Aquitaine)
Het tracé en de aanleg van de weg
Als tracé voor de weg werd zo mogelijk gebruik gemaakt van reeds bestaande doorgaande wegen op de hogere dekzandruggen, destijds soms niet meer dan een karrenspoor. Desondanks werden deze wegen al eeuwen benut als internationale postroute en voor de handel; ze beschikten over voorzieningen als herbergen en paardenwissels. De alerte toeschouwer ziet dat de oude banen - voorlopers van de Napoleonswegen - op veel plekken nog zichtbaar zijn in het landschap. Ze ‘slingeren’ links en rechts langs de Napoleonsweg en zijn waarschijnlijk overblijfselen van oude heerbanen.
Bij de aanleg van de weg werden gronden zonder vergoeding onteigend en de inwoners werden verplicht om met paard en wagen kasseien af te halen in de havens van Antwerpen en Breda. Het zand voor de bedding kwam uit de nabije omgeving van de weg.
De weg in Zundert
De rijksweg van Parijs naar Amsterdam, die in Nederland het tracé Wernhout-Zundert-Breda-Utrecht-Amsterdam omvat, werd "Route Imperiale N2" genoemd.
Sinds 1806 werden plannen gemaakt voor deze route, doch het definitieve tracé vormde tot dan toe discussie bij veel stadsbesturen, waaronder die van Hoogstraten en Breda. In mei 1810 vaardigde keizer Napoleon een decreet uit voor de aanleg van en het definitieve tracé voor deze Napoleonsweg. Vermoedelijk in het kader van zijn bezoek die maand aan Antwerpen en Breda. Opmerkelijk omdat zijn broer Lodewijk Napoleon tot juli 1810 formeel koning van Holland was.
Napoleon Bonaparte heeft de weg nooit bezocht toen het klaar was.
Tijdens de aanleg werd in 1812 bij het gehucht Tichelt tussen Rijsbergen en Zundert een Romeinse altaarsteen met het opschrift “Sandraudiga” aangetroffen. De steen, ongeveer 2 meter hoog, staat nu in het Museum van Oudheden in Leiden.
Langs de wegen werden beuken- of eikenbomen geplant om soldatentroepen tegen de zon te beschermen. En aan weerszijden van de weg groeven de wegenbouwers sloten. Ten tijde van oorlogen zijn de oorspronkelijke bomen door bewoners van omliggende dorpen gekapt en als brandhout gebruikt maar gelukkig zijn er bomen herplant.
Het altaar gewijd aan de godin Sandraudiga. Gedateerd op 0-300 na Christus. (Bron: Rijksmuseum van Oudheden)
Afronding van de werkzaamheden
De Napoleonsweg kwam gereed in 1813. Hij liep na Zundert en Rijsbergen via Princenhage, Breda, Teteringen, Oosterhout, Den Hout naar Geertruidenberg (Keizersdijk), via het veer (Keizersveer) over Hank en via Gorinchem en Utrecht naar Amsterdam. Alle andere Napoleonswegen zijn pas voltooid onder het bewind van koning Willem I (1772-1843).
Dankzij Napoleon is het wegennet van de Noordelijke Nederlanden sinds 1800 (toen 150 kilometer) verdubbeld.
Ontwikkelingen onder Koning Willem I
Na het stichten van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in 1813 bleef de Waterstaatsdienst gehandhaafd en werd omgedoopt tot Rijkswaterstaat. In 1814 presenteerde Willem I een nationaal netwerk van "groote wegen" dat in grote lijnen overeenkwam met het Franse rijkswegennetwerk.
Opmerkelijk is dat Willem I in 1816 opnieuw tolheffing invoerde om de voltooiing van het wegennet te bekostigen. De afstand tussen de tolhuizen was één uur gaans, ongeveer 5 kilometer. Voormalige restaurants Napoleon aan de Antwerpseweg en Oude Bareel aan de Bredaseweg waren voorheen tolhuizen. Eind 19e eeuw werd de tolheffing opgeheven.
Vanaf 1815 verzorgde Van Gend en Loos vanaf de grensovergang Wernhout (Wernhoutsburg) reeds een regelmatige verbinding tussen Breda en Antwerpen, voor zowel personen, post en goederen. In 1843 werden hun gebouwen verkocht aan de paters Lazaristen uit Frankrijk, die er een seminarie in vestigden. Later is het complex omgetoverd tot evenementenlocatie Jaiselings. Als gevolg van het faillissement in april 2020 zal dit gebouwencomplex een andere bestemming krijgen.
De afscheiding tussen Nederland en België (1830) zorgde voor vestiging van een grenspost in Wernhoutsburg. Pas na vaststelling van de definitieve grenzen in 1843 werd er een grenskantoor gebouwd.
Wernhoutsburg, dat oorspronkelijk toebehoorde aan vervoersbedrijf Van Gend en Loos. Later hebben er paters gewoond en is het een feestlocatie geworden. (Foto: Peter van der Wielen, 2012, Wikimedia Commons)
Na 1850: bedrijvigheid en de tram
De Napoleonsweg is indertijd aangelegd om de 'nieuwe inwoners' van het Franse Keizerrijk te overheersen, maar de weg heeft ook veel voorspoed gebracht. De dorpen langs de weg ontwikkelden zich na 1850 snel door industrialisatie tot langgerekte verkeersdorpen, mede door de vestiging van transportbedrijven, fabriekjes, benzinestations en uitspanningen als cafés, herbergen, hotels, winkels. De bedrijvigheid die de weg teweeg bracht droeg bij aan de opkomst van de boomteelt en fruitteelt in Zundert.
In 1890 werd een enkelsporig stoomtramlijn tussen Breda en Antwerpen voor personenvervoer aangelegd. Zowel bij de landsgrens Nederland-België en het station Haagpoort in Breda moest men overstappen op de paardentram om de reis te kunnen vervolgen. Boeren met koopwaar reisden met de tram om hun spullen te verkopen op de Bredase markt.
Vanaf 1891 verzorgden de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) en een Belgische maatschappij tramvervoer tussen Breda en Antwerpen met 3 wissels zodat de locomotieven met wagons elkaar konden passeren. In 1923 werd er een autobusdienst op het traject ingesteld waardoor uiteindelijk in 1937 de stoomtram verdween.
Station Haagpoort Breda omstreeks 1900. Aan de linkerkant van de afbeelding is een pardentram te zien. (Bron: Stadsarchief Breda)
De Napoleonsweg in het tijdperk van de auto
Later werd de Napoleonsweg net onder Princenhage door middel van een rotonde direct aangesloten op de tweebaans Rijksweg die aangelegd was tussen Breda en Moerdijk.
De weg kon de toenemende verkeersdrukte niet aan en parallel aan de weg werd de E10, nu E19/A16, gerealiseerd die in 1972 werd geopend met een grensovergang bij Hazeldonk. Nadien ontstonden gevaarlijke situaties omdat het percentage vrachtverkeer op de weg en de snelheid waarmee zij reden, stegen. Het vrachtverkeer was door internationale afspraken gedwongen om gebruik te blijven maken van de douanepost in Wernhoutsburg. Deze post was uitgegroeid tot een groot bedrijventerrein met expeditiekantoren en douane-agentschappen, een grenswisselkantoor, ANWB en VVV. Pas in 1984 kwam een einde aan deze situatie.
Napoleonsweg nabij Oosterhout. De weg wordt geflankeerd door bomen, geheel volgens het oorspronkelijke ontwerp. Rechts op de foto is een informatiebord te zien. (Foto: Annemiek van de Made - van Bijnen, 2020)
Anno 2020
Op meerdere plekken in Brabant zijn er nog relicten van de Napoleonsweg zichtbaar. Zo is er in Oosterhout een klein deel met kasseien bewaard gebleven, naast het gedeelte van de Effentweg parallel aan de A27. Langs de Bredaseweg aan het begin van Oosterhout staat een informatiebord op een gedeelte van de weg dat nog steeds door bomen wordt geflankeerd; daar wordt het verhaal verteld van de basalten mijlpalen.
Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Ludo Voeten en Pieter van Nes. Meer weten over de Napoleonsweg? Bezoek dan Museum de Weeghreyse in Zundert.
Bronnen
Buiks-Hendrickx, J., "De Napoleonsweg", in: Het land aan de Breede Aa, (jrg. 4, nr. 6), 1993.
Buiks-Hendrickx, J., en A. Soffers, artikelenreeks in de Zundertse Bode, 2012.
Delahaye, A., Parochie en kerk van Rijsbergen, 1973.
Sonneman, G. (red.), Blikken op Brabant, 2012.
Leenders, K.A.H.W., "De aanleg van de Napoleonsweg Antwerpen - Breda. Parallellen met het verleden (Romeinen) en het heden (HSL)", in: Eigen schoon en de Brabander, (nr. 101), 2018, 385 – 400.
Anoniem, Breda 2002, na 750 jaar, 2002.
W.J.M. Leideritz, "De Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij, een historische terugblik op bijna 100 jaar regionaal openbaar vervoer (1889-1985)", in: Jaarboek De Oranjeboom (nr. 44), 1991, 59-89.
Otten, Grenspalen, mijlpalen en stoeppalen, kleine maar waardevolle monumenten, 2001.
De Beunje, R., en A. Krabben, Napoleon in Nederland, in het voetspoor van de keizer, 2016.
https://erfgoed.breda.nl/erfgoed/archief/napoleonswegen/ (stand op 14 augustus 2020).
https://nl.wikipedia.org/wiki/Semafoor_(communicatie) (stand op 14 augustus 2020).
https://www.nieuwsblad.be/cnt/blnve_20110313_008 (stand op 14 augustus 2020).
https://www.autosnelwegen.nl/index.php/geschiedenis/1-1795-1839-begin-rijkswegennet (stand op 14 augustus 2020).
http://www.grensmarkeringen.be/Hagepalen.htm (stand op 14 augustus 2020).
https://routes.fandom.com/wiki/Route_imp%C3%A9riale_fran%C3%A7aise (stand op 14 augustus 2020).
https://routes.fandom.com/wiki/Point_z%C3%A9ro_des_routes (stand op 14 augustus 2020).
https://www.leestekensvanhetlandschap.nl/napoleonsweg (stand op 14 augustus 2020).
https://erfgoed.breda.nl/erfgoed/archief/imbeciles-napoleon-in-breda/ (stand op 14 augustus 2020).
http://waalwijkwiki.nl/wiki/Bezoek_keizer_Napoleon (stand op 14 augustus 2020).
http://nbwmpalen.blogspot.com/ (stand op 14 augustus 2020).
Kuyperstichting voor cultuur en historie.