Maria Clasina van Boort

“Dat krijg je mee in de wieg” 

Als kind al hield Cia van Boort van alles wat klein was. Vroeg men haar wat ze voor haar verjaardag wilde krijgen, dan antwoordde ze dat ze het kleinste popje van de wereld wilde. Niet alleen het poppenspel had al vroeg haar interesse, ze was op allerlei vlakken kunstzinnig. Ze boetseerde graag en tekende. Als iets haar kenmerkte, was het wel dat ze altijd actief was. 

In Zaltbommel speelde ze toneel, dirigeerde een mandolineorkest en was celliste bij het plaatselijke symfonieorkest. Haar ouders vonden Cia's kunstzinnige bezigheden verre van ideaal, zeker het poppenspel, dat als ordinair werd gezien. 

Nadat Cia de rijks-hbs had doorlopen, ging ze cello studeren aan het Tilburgs conservatorium. Toch kon ze er haar plek niet vinden. Ze vond zichzelf niet goed genoeg om van de cello haar beroep te maken. En er miste iets: het poppenspel. Het was zeker geen toeval dat ze ook in Tilburg voor haar medestudenten van Studentenvereniging Sint Leonardus poppenvoorstellingen speelde. '”Je bent poppenspeler of je bent 't niet”, zou ze later zeggen. “Dat is iets dat aangeboren is. Dat krijg je mee in de wieg en door de pap.” 

De poppenboerderij

Vanaf 1934 begon Cia van Boort vanuit haar ouderlijk huis in Zaltbommel door heel het land op te treden. Ze was de eerste Nederlandse vrouw die met poppenspelen haar eigen geld verdiende. Verschillende assistentes ondersteunden haar daarbij, waaronder de bekende illustratrice Fiep Westendorp. 

Begin jaren veertig vertrok Van Boort op de bonnefooi naar Den Haag. Aan de kunstacademie volgde ze verschillende vakken en leerde ze nog beter tekenen en boetseren, broodnodig voor haar poppenspel. Alles deed en maakte Van Boort immers zelf: de poppen, de decors, de teksten en de muziek. Op de kunstacademie ontmoette ze een oude bekende uit Tilburg, Ria van Gorp, en samen met haar opende ze in Voorschoten in een gehuurde boerderij een poppenspeltheater. Dat werd een groot succes.

De voorstellingen op de zolder van de poppenboerderij waren heel anders dan de 'Jan Klaassen'-poppenkast die de meeste bezoekers gewend waren. Niet alleen speelde Van Boort sprookjes voor kinderen, ook maakte ze nieuwe, serieuze spelen als Impromptu, of speelde bewerkingen van oude verhalen, zoals De Faust-sage van Waardenburg, voor volwassenen. Van Boort gaf de werkelijkheid literair weer, maar in een natuurlijk uitziend decor. 

Ze was groot voorstander van de handpop boven de marionet. Ze hield ervan direct contact te hebben met de kleine pop, die ze makkelijk kon laten bewegen. Ze speelde niet zoals gewoon met de poppen boven het hoofd, maar zat ernaast. 

Van heinde en verre kwamen de bezoekers naar de poppenboerderij. Er stopte zelfs een tram voor de deur. Ook bleef Van Boort rondreizen. Op een zeker moment begaf haar stem het en moest ze acht maanden zwijgen. Voor de Duitsers 'verloor' ze in 1944 opnieuw haar stem, zodat ze niet voor hen hoefde op te treden. Ze wist verschillende onderduikers in haar boerderij te verbergen tijdens de oorlog.  

“Van nature ben ik ’n Brabantse”

Enkele jaren na de oorlog verliet Van Boort Voorschoten. Tijdens haar rondreizen was ze al eens in Oisterwijk geweest en de plaats beviel haar erg. Ze mocht dan wel in Zaltbommel zijn geboren, maar zelf zei ze: “Van nature ben ik 'n Brabantse. En een Brabander keert altijd naar Brabant terug.” Wellicht niet toevallig was in Voorschoten haar theater al in “Brabantschen trand” ingericht.

Haar eerste zomer in Oisterwijk speelde Van Boort onderaan de galerij aan hotel De Gemullehoeken. Na twee jaar viel haar oog op een oude, vervallen boerderij die op het punt stond om plaats te maken voor een straat. Van Boort sprak individuele raadsleden en gaf gratis voorstellingen. Ze nam iedereen voor zich in en wist de boerderij voor een gulden te kopen. Dat zij de bekende architect Jos Bedaux wist te strikken voor de bebouwing, trok volgens eigen zeggen de gemeente pas echt over de streep. Van Boort had vele bekenden in de Brabantse kunst- en cultuurkringen.

Tante Cia

In 1954 werd de Oisterwijkse poppenboerderij, genaamd De Schelleboom, officieel geopend door prof. dr. Jan de Quay, commissaris van de Koningin voor Noord-Brabant. De Schelleboom werd al snel een plek waar vrienden en kennissen van Cia graag kwamen. Van Boort had het theater knus gedecoreerd met kleurige, fluwelen kussens op de kerkbanken. De hooizolder deed dienst als engelenbak. In alles was de hand van Van Boort te lezen, die door een nieuwe assistente, Trudy van Gorp, werd bijgestaan. De Schelleboom kreeg in 1952 zelfs koninklijk bezoek toen Van Boort met prinses Beatrix twee poppen boetseerde.

In Oisterwijk was 'tante Cia', zoals ze werd genoemd, al snel een geliefd figuur. Toen kinderen de ramen van de op dat moment nog bouwvallige Schelleboom ingooiden, wist ze hen heel handig voor zich in te nemen, net als de ouders die van een afstandje meeluisterden. Ook werden er veel gastvoorstellingen in het theater gegeven. De Schelleboom werd wel het 'vriendelijkste theater' van het land genoemd. 

Kien Timmermans, Van Boorts laatste assistente, nam De Schelleboom begin jaren zeventig over. Van Boorts gezondheid ging achteruit en zij verhuisde naar het Oisterwijkse tehuis voor senioren Ten Bijgaerde. Ook daar zat zij niet stil. Met kerstmis richtte ze de stal in en ze maakte rijmen voor medebewoners bij bijzondere gelegenheden. Ook bleef ze poppen maken. Op 22 december 1983 kwam Cia van Boort tragisch om het leven bij een aanrijding. 

"Moeder van het Brabantse poppenspel"

Cia van Boort wist vele poppenspelers te inspireren. Naast Kien Timmermans, die als kind al naar De Schelleboom kwam, werden ook andere Brabantse poppenspelers door Cia beïnvloed. Marleen Groenland kreeg haar liefde voor het poppenspel van Van Boort, evenals Theo Andriessen. Het leverde Cia de naam op "moeder van het Brabantse poppenspel te zijn". Tegelijkertijd genoot zij ook buiten Brabant faam als een van de “pioniers van het moderne handpoppenspel”. Critici waren onder de indruk van haar kunstzinnige poppenspel; in recensies van haar voorstellingen valt keer op keer te lezen hoe verrast men was.

Voor haar werk en verdiensten voor het poppenspel werd Cia van Boort meerdere malen bekroond. In 1961 werd ze onderscheiden met de VVV-prijs Hart van Brabant en in 1971 kreeg ze een koninklijke onderscheiding. Een jaar later werd ze benoemd tot erelid van de Nederlandse Vereniging voor het Poppenspel.

Nalatenschap

Cia van Boort is niet vergeten. Haar Oisterwijkse theater dat in de jaren tachtig moest sluiten, leeft voort in het in 1999 opgerichte Vestzaktheater in Oosterhout. Daar worden haar poppen bewaard. In 2019 waren ze te zien op de tentoonstelling '1001 vrouwen uit de 20e eeuw' in het Amsterdams Museum. 

Cia van Boort was een nuchter, gemakkelijk mens, maar tegelijk romantisch. Ze was een echte levensgenieter, zo herinnert haar biograaf Kien Timmermans haar. Van alles wat ze beleefde, ook de slechte tijden, kon ze het nut inzien voor haar spel. Ze was dankbaar voor alles wat op haar afkwam, maar ze hield er niet van zichzelf op te hemelen. Haar eigen succes heeft haar altijd opnieuw verbaasd. 

Bronnen

“Boerderij ,,De Poppenkast’’. Artistieke uitvoeringen”, Leidsch Dagblad (26 juli 1941).

“Twee meisjes in een poppenhuis”, Het Vaderland, (23 augustus 1941).

“Artistiek poppenspel”, Het nieuws van den Dag, (31 december 1942).

Galjaard, C., “Boerderij de Poppenkast. Op bezoek bij Cia van Boort”, Strijdend Nederland (1 januari 1946).

“Poppen. Van hobby tot beroep”, De Maasbode, 22 december 1961.

Bulthuis, R., De geschiedenis van het poppenspel in Nederland, Amsterdam, 1966.

Timmermans, K., Rond de plattebuis. Portret van Cia van Boort, Oisterwijk, 1978.

Ketelaars, J., “Cia van Boort (1904-1983). Een beknopte terugblik op haar leven, in het jaar waarin zij honderd zou zijn geworden”, De Kleine Meijerij (nr. 55, 2004), 121-129.

“Oisterwijk eert poppenspeelster Cia van Boort”, Brabants Dagblad (29 juni 2011).

Moraal, E., “Boort, Maria Clasina van', in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, via: http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Boort (stand op 7 november 2017)