Nationale militie
Wie was de oude man die in 1881 poseerde voor Vincent van Goghs bekende tekeningen Worn Out en Boer bij het vuur? Uit de brieven van Vincent blijkt dat het gaat om Cornelis Schuitemaker die van 1841 tot zijn dood in 1884 te Sint-Willebrord woonde.
Cornelis was bijna twaalf jaar oud toen zijn moeder overleed te Nieuwe Niedorp. Hij ging werken als boerenknecht en was als zodanig werkzaam te Zijpe waar hij zijn oproep voor de Nationale Militie ontving. Hij behoorde tot de lichting 1832 en werd ingelijfd bij het Tweede Bataljon Jagers te Tilburg. Tijdens de inkwartiering van dit bataljon te Etten moet hij zijn toekomstige vrouw, Johanna van Peer, hebben leren kennen. Zij was een jaar ouder dan Cornelis Schuitemaker en hun huwelijk werd voltrokken op 30 december 1837 te Etten, toen nog gemeente Etten en Leur.
Eind februari 1839 werd door J.F. van Berghen, heel- en verloskundige in Etten, een attest verzonden aan de commandant van het Tweede Bataljon Jagers in Den Haag. Daarin werd bevestigd dat de echtgenote van Cornelis Schuitemaker zwanger was. Toch is nergens de geboorteaangifte van een kind van hen te vinden, zelfs niet van een levenloos geboren kind. Waarschijnlijk is deze zwangerschap geëindigd met een miskraam. Hun huwelijk bleef verder kinderloos.
Sint-Willebrord
Van 1837 tot oktober 1841 woonde het echtpaar Schuitemaker in Etten. Vandaar vertrokken zij naar Sint-Willebrord. Deze katholieke dorpsgemeenschap, die pas sinds juli 1841 een zelfstandige parochie vormde, telde toen omstreeks zeshonderd inwoners. De meesten van hen waren arme dagloners die in de zomer als landarbeiders de kost verdienden en daartoe tot in de verre omtrek werk zochten. In de directe omgeving werden zij geweerd, vooral ook omdat zij voor het mandenvlechten, waarin zij zeer bedreven waren, het jonge hout uit de bossen sneden. In strenge winters werd er bittere armoede geleden in de hutjes op de heide.
Cornelis Schuitemaker bleef in de katholieke dorpsgemeenschap een beginselvaste protestant en deed op 31 maart 1844 zijn belijdenis in de Nederlandse Hervormde kerk te Etten, waarna hij als lidmaat werd ingeschreven. Zijn vrouw Johanna bleef katholiek en pastoor Kroes zal vast wel pogingen hebben gedaan om Cornelis tot het katholieke geloof te bekeren, want de rivaliteit tussen de pastoor en de dominee was groot. Drie protestantse oud-militairen zijn tussen 1842 en 1846 te Sint-Willebrord bekeerd tot het katholieke geloof, maar niet Cornelis Schuitemaker. Deze was vele jaren de enige protestant in het dorp.
Theodorus van Gogh
Het contact tussen Vincent van Gogh en Schuitemaker kwam tot stand door het huisbezoek van de dominee. De vader van Vincent, dominee Theodorus van Gogh, werd in 1875 bevestigd als predikant van de Hervormde Gemeente in Etten. In de grotendeels katholieke gemeenschap van Etten en omgeving vormden de protestanten slechts een kleine minderheid van 180 personen die onderling een hechte band hadden.
De meesten van hen waren arbeiders en boeren, die werden ondersteund door de Maatschappij van Welstand. Deze maatschappij kocht boerderijen op in armlastige gemeenten, waarin kroostrijke protestante gezinnen werden geplaatst om zodoende het aantal lidmaten op peil te houden. In Etten had de maatschappij toentertijd vier boerderijen in eigendom.
Uit de brieven van Vincent van Gogh weten we dat hij en zijn broer Theo hun vader soms vergezelden als die op huisbezoek ging bij geloofsgenoten. Het gebeurde zelfs dat ze te voet door de sneeuw naar Sprundel, Sint-Willebrord en Hoeven gingen. In juli 1878 tekende Vincent van Gogh samen met zijn broer Cor een kaartje van Etten en omgeving waarop alle protestantse families in de buurt werden vermeld. Al is de ligging van de wegen niet helemaal correct weergegeven, het huisje van Schuitemaker is wel juist gesitueerd achter de kerk van Sint-Willebrord, het Heike.
Poseren voor Vincent
Cornelis Schuitemaker was 67 jaar toen hij in september 1881 door Vincent van Gogh werd getekend, oud en versleten, zittend bij het vuur. Voor die tijd was hij hoogbejaard, de gemiddelde levensduur van mannen was destijds 44,5 jaar. Schuitemaker was zeker niet de enige Willebrorder die poseerde voor Vincent van Gogh. De schilder schreef begin november 1881 aan zijn broer Theo: "Ik zit nu te schrijven in 't kleine kamertje met een hele collectie mannen, vrouwen en kinderen uit Het Heike etc. om mij heen."
Later heeft Vincent nog een studie gemaakt aan de hand van de tekening van Schuitemaker. In november 1882 schreef hij aan Theo: "Heden en gisteren tekende ik twee figuren van een oud man die met de ellebogen op de knieën en 't hoofd in de handen zit. Ik heb het indertijd van Schuitemaker gedaan en bewaarde steeds de tekening omdat ik het nog eens beter wilde doen."
In dezelfde tijd waarin Vincent van Gogh Schuitemaker tekende, besloot de kerkeraad van de hervormde gemeente in Etten het echtpaar Schuitemaker een bijdrage te geven van 75 cent per week. Dit gebeurde in overleg met de diaconie van de hervormde gemeenten Hoeven en Oudenbosch, die beiden eenzelfde bedrag ter beschikking stelden.
Het echtpaar Schuitemaker ontving deze steun tot aan het overlijden van Cornelis op 13 oktober 1884. Hij stierf te Sint-Willebrord en werd op 16 oktober op het kerkhof van de hervormde gemeente in Etten begraven. Johanna van Peer ontving na het overlijden van haar man nog één keer een bedrag van vijf gulden uit het fonds van de diaconie. Zij behoefde "als Roomsch zijnde, niet door de Hervormde Gemeente onderhouden te worden", lezen we in de notulen van de kerkeraad.
Johanna liet op 27 oktober 1884 haar testament opmaken door notaris B.G.C van der Ven. Tot haar enige erfgenaam benoemde zij haar neef Henricus Edelbloed te Sint-Willebrord. Het huisje en de grond van Schuitemaker werden openbaar verkocht in februari 1885. Voor ƒ 630,- werd Antonie Konings de nieuwe eigenaar. De inboedel bracht in totaal ƒ 55,20 op. Het is boeiend deze lijst met verkochte spullen na te gaan. Naast gereedschap, keukengerei en andere huisraad werden er twaalf schilderijtjes verkocht, waarvan de prijs varieerde van tien tot dertig cent. Johanna van Peer ging bij haar neef wonen. Ze overleed op 13 augustus 1887. Cornelis Schuitemaker werd onsterfelijk door Vincent van Gogh. Daar kan men zich van overtuigen in het Rijksmuseum Vincent van Gogh in Amsterdam en in Rijksmuseum Krölller-Müller in Otterlo.
Bronnen
De Bruyn-Heeren, C., "Cornelis Schuitemaker", in: Jaarboek Sint-Willebrord (1992), 160-172.
Buyks, H., Ettenaren rondom hun kerk, Etten-Leur, 1977.
Van Calcar, E., Tabitha, armoede en weldadigheid, Amsterdam, 1956.
Van Crimpen, H. en Berends-Albert, M., Brieven van Vincent van Gogh, 's-Gravenhage, 1990.
Huisinga, I. en Wols, R., De oude kerk te Etten, Etten-Leur, 1986.
Hulsker, J., Van Gogh en zijn weg, Amsterdam, 1979.
Kools, F. Vincent van Gogh en zijn geboorteplaats, Zundert, 1990.
Van Wageningen, N., De Boerenhoek. Geschiedenis van het protestantisme in Etten, Etten-Leur, 1985.
Dit artikel verscheen eerder in: J. van Oudheusden e.a. (red.), Brabantse biografieën. Levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Noordbrabanders. Deel 4, Amsterdam/Meppel, 1996.