Het volksliedje
De hedendaagse versie van Dat gaat naar Den Bosch toe heeft dezelfde melodie als het lied Contre les chagrins de la vie uit de Franse opera Le petit matelot (in het Nederlands: De kleine matroos). Deze opera is in 1796 gecomponeerd door Pierre Gaveaux (1761-1825). De meest bekende versie van Dat gaat naar Den Bosch toe is korter dan diens voorgangers:
Dat gaat naar Den Bosch toe, zoete lieve Gerritje
Dat gaat naar Den Bosch toe, zoete lieve meid.Wie zal dat betalen? zoete lieve Gerritje
Wie zal dat betalen? zoete lieve meid.D'n eerste boer de beste, zoete lieve Gerritje
D'n eerste boer de beste, zoete lieve meid.
De uitgebreidere voorganger van het lied is te vinden onderaan deze pagina.
De herkomst
In 1819 werd de liedbundel De Vrolyke Trompetter uitgebracht. Dit boek bevat een lied onder de titel: "Lieve lekkere Gerritje". Waarschijnlijk gaat het om een voorloper van Dat gaat naar Den Bosch toe. De eerste twee strofen van het lied gaan als volgt:
Kom laten wy eens drinken, Lieve lekkere Gerritje,
Kom laten wy eens drinken, Zoete lieve Meid.Brandewyn met Zuiker, Lieve lekkere Gerritje,
Brandewyn met Zuiker, Zoete lieve Meid.
De herkomst van Dat gaat naar Den Bosch toe ligt in het drinklied of matrozenlied. In de negentiende eeuw werden deze liederen al oud genoemd. De liedjes hebben grotendeels dezelfde melodie als Dat gaat naar Den Bosch toe maar een andere tekst en een wisselend refrein. Ook komen deze versies lang niet allemaal uit Den Bosch, Brabant of Nederland. Zo zong men in Duitsland 1854 dit trinklied:
Lott ons noch es trinke, lieve leckre Gerrettje!
Lott ons noch es trinke, lieve süüte meid!Brandewinn mit sücker, lieve leckre Gerretje!
Brandewinn mit sücker, lieve süüte meid!
Volgens taalgeleerde Prof. Dr. Jos Schrijnen (1869-1938) is Dat gaat naar Den Bosch toe een lied dat in Noord-Brabant gezongen werd tijdens het verhuizen. In Nederlandsche volkskunde vertelt hij dat het onderdeel was van de vaste gebruiken bij een verhuizing. Op de dag van de verhuizing trokken de dorpsbewoners naar de woning die hun nieuwe buur ging verlaten. De nieuwe buren namen plaats op een feestelijk versierde kar met een bloemenkroon. Vervolgens reed de joelende stoet naar de woning, terwijl men liedjes zoals Dat gaat naar Den Bosch toe zong. Het rijmpje werd vaak gevolgd door de langgerekte kreet: "kjoeuw".
Vrouw, crimineel of koe?
Er zijn verschillende theorieën over wie zoete lieve Gerritje is. Zo beweerde hoogleraar Anton van Duinkerken (1903-1968) dat Gerritje niet alleen een man is, maar ook een crimineel. Zijn theorie werd in 1948 gepubliceerd in de brochure 100 jaar wijn- en likeurhandel J.A. Verbunt. Volgens Van Duinkerken is Gerritje "een beruchte baanrover, brandstichter of moordenaar" die naar Den Bosch wordt gebracht om terechtgesteld te worden voor zijn misdaden. Dit gebeurt op kosten van de belastingbetaler: de eerste boer de beste. Gerritje krijgt een glaasje brandewijn met suiker bij zijn galgenmaal ter bemoediging en verdoving. Hij wisselt beurtzang met de zoete lieve meid, van wie hij afscheid moet nemen.
In de Encyclopedie van Noord-Brabant staat dat Gerrit een bakker zou zijn geweest die suikerbrood verkocht op verschillende markten. Hij werd geroemd om zijn suikerbroodjes die "zoete Gerritjes" werden genoemd. Gerrit zou uit Nistelrode afkomstig zijn. In 1985 werd een paneel van hem onthuld in het educatief Bezoekerscentrum in Slabroek.
Schrijver Atte Jongstra denkt weer dat Zoete lieve Gerritje een koe is. Ze zou met haar eigenaar onderweg zijn naar de markt in Den Bosch waar ze verkocht gaat worden. Haar eigenaar verheugt zich al op de brandewijn met suiker die gedronken gaat worden na de verkoop van de koe.
Toch blijft er iets voor te zeggen dat Zoete lieve Gerritje van het vrouwelijke geslacht is. In de voorlopers van het volksliedje Dat gaat naar Den Bosch toe zingt men over "Lieve lekkere Gerritje", dit maakt het minder voor de hand liggend dat Gerritje een man zou zijn. De meeste mensen denken dat Gerritje een meisje of vrouw is. De marketingmachine van het VVV in 's-Hertogenbosch kan hier wel eens de reden voor zijn.
Zoete lieve Gerritje legt op 14 november 1953 de laatste steen aan de nieuwe bestrating van de Markt in 's-Hertogenbosch. (Bron: Erfgoed ‘s-Hertogenbosch, (21083254), Fotopersbureau Het Zuiden)
ZLG en het VVV
Zoete lieve Gerritje als crimineel? Het VVV van 's-Hertogenbosch moest er niet aan denken. Directeur Jan Bruens (1923-2013) zag haar als een Meierijse boerin die met haar haan naar de Bossche markt ging om plezier te maken. Hij gebruikte Gerritje ter promotie van de stad. In een interview met het Reformatorisch Dagblad uit 2007 lichtte hij zijn keuze toe: "'s-Hertogenbosch is een mooie stad, maar was in die tijd erg saai. Er werd niets georganiseerd voor inwoners of toeristen." Vanaf 1953 was Gerritje samen met haar Ursten Boer d’n Beste een graag geziene gast bij Bossche festiviteiten. Zo legde ze het laatste steentje aan de markt, nam ze de gemeentelijke politici op de hak bij de nieuwjaarsreceptie en heette ze prinses Magriet en mr. Pieter van Vollenhoven welkom. Zoete lieve Gerritje was van alle markten thuis.
In 1976 bezoeken Prinses Margriet en mr. Pieter van Vollenhoven het promconcert in 's-Hertogenbosch. Hier ontmoeten ze Zoete Lieve Gerritje en Ursten Boer d’n Beste. (Bron: Erfgoed ‘s-Hertogenbosch, (21083254), Felix Janssens)
Na het vertrek van Jan Bruens bij de VVV was het uit met de pret. Gerritje en haar boer werden in 1996 door het college van burgemeester en wethouders uit hun functie ontheven. Of Bruens dat erg vond? Uit een interview met het Reformatorisch Dagblad blijkt van niet: "Niets blijft altijd bestaan. Bovendien is er is nu genoeg in de stad te doen, dus zo'n extra evenement lijkt me niet meer nodig. 's-Hertogenbosch is al lang niet meer saai."
Wie of wat gaat naar Den Bosch toe?
Er zijn dus verschillende theorieën over wie of wat zoete lieve Gerritje is. Waarschijnlijk zullen we nooit een eenduidig antwoord krijgen. Maar dat is ook de kracht van het liedje: het spreekt tot de verbeelding. En natuurlijk heeft Dat gaat naar Den Bosch toe ook een pakkend deuntje.
'Dat gaat naar Den Bosch toe', een standbeeld uit 1985 gemaakt door Ed van Rosmalen. Het beeld staat in Lombardje, in de binnenstad van ‘s-Hertogenbosch. (Bron: Polleket, 18 mei 2012, Wikipedia Commons)
Bronnen:
Firmenich, J.M., Germaniens Völkerstimmen, Band I, 1854, p. 379.
Schrijnen, J., Nederlandsche volkskunde Deel 1. Zutphen, 1933, 275-276.
Van Oirschot, A., Jansen, Koesen, L.S.A., Encyclopedie van Noord-Brabant deel 2, 1985, 45.
http://www.liederenbank.nl/resultaatlijst.php?zoekveld=zoete+lieve+gerritje&submit=zoek&enof=EN&zoekop=allewoordenlied&sorteer=jaar&lan=nl&wc=true (stand op 15 augustus 2019).
http://www.cubra.nl/zoetelievegerritje/edschilders/gerritjeed.htm (stand op 15 augustus 2019).
https://www.bastionoranje.nl/index.php?pagina=nieuws&categorie=724&artikel=1601 (stand op 15 augustus 2019).
https://nl.wikipedia.org/wiki/Dat_gaat_naar_Den_Bosch_toe (stand op 15 augustus 2019).
http://bossche-encyclopedie.nl/personen/bruens,%20jan.htm (stand op 15 augustus 2019).
De uitgebreide versie van Dat gaat naar Den Bosch toe:
Dat gaat naar Den Bosch toe, zoete lieve Gerritje,
Dat gaat naar Den Bosch toe, zoete lieve meid.
Wat zullen wij daar drinken, zoete lieve Gerritje?
Wat zullen wij daar drinken, zoete lieve meid?
Brandewijn met suiker, zoete lieve Gerritje,
Brandewijn met suiker, zoete lieve meid.
Wie zal dat betalen, zoete lieve Gerritje?
Wie zal dat betalen, zoete lieve meid?
Den eerste boer den beste, zoete lieve Gerritje,
Den eerste boer den beste, zoete lieve meid.
Een variant op die laatste regels is:
Den boer die wij gaan halen, zoete lieve Gerritje,
Den boer die wij gaan halen, zoete lieve meid.
Al uit zijn linnen beursje, zoete lieve Gerritje
Al uit zijn linnen beursje, zoete lieve meid
Wat zullen wij daar eten, zoete lieve Gerritje
Wat zullen wij daar eten, zoete lieve meid
Rijstepap met suiker, zoete lieve Gerritje
Rijstepap met suiker, zoete lieve meid