Het begon met opgravingen in de Bergse binnenstad vanaf 1999, geconcentreerd rond het Zuivelplein. Daar werden onder de middeleeuwse bebouwing veel aardewerkscherven en munten uit de Romeinse tijd gevonden. Destijds was echter nog niet duidelijk of er in de buurt daadwerkelijk bewoningssporen waren.
De opgravingen op de Parade in de jaren 2002-2004 zorgden voor de sensationele ontdekking van een votiefplaats uit de eerste eeuwen van onze jaartelling. Midden onder de middeleeuwse stad lag een ven, waar in de periode 50-250 na Chr. regelmatig voorwerpen aan de goden werden geofferd. Deze voorwerpen bestonden merendeels uit kleine amfoortjes, die waarschijnlijk door handelaren in olijfolie in het ven waren geworpen.
Ook voor de komst van de Romeinen werden al objecten geofferd in vennetjes en waters. Deze bronzen bijlen zijn gevonden in de Kleine Beerze bij Hoogeloon. (Foto: Marc Bolsius)
Aansluitend op de opgravingen stelden onderzoekers vast dat Bergen op Zoom of omgeving in de Romeinse tijd een belangrijke aardewerkproducent moet zijn geweest, met een groot afzetgebied. Dat had grote consequenties voor de geschiedenis van de stad: eerst een blinde vlek in de Romeinse tijd en daarna ineens een druk bezochte plaats langs de Schelde, waar passerende schippers offers brachten aan de goden en waar pottenbakkers hun handelswaar verscheepten naar verre bestemmingen.
Romeinse bewoning in Bergen op Zoom
Maar hoe zat het nu met de bewoning in die tijd en waar werkten die pottenbakkers? Opgravingen op stadspark Kijk-in-de-Pot, aan de rand van de binnenstad, kunnen misschien een tip van de sluier oplichten. In 2007 en 2012 kwamen sporen aan het licht van bewoning uit de Vroege IJzertijd, de Romeinse tijd en de Vroege Middeleeuwen, steeds op dezelfde heuveltop die aan bijna alle kanten door veen was omgeven. Er werden helaas geen complete Romeinse gebouwplattegronden gevonden. Die zijn waarschijnlijk verloren gegaan bij de aanleg van de vestingwerken rond de stad.
Plaatselijk zit er veel klei in de ondergrond, dus kan het de plek zijn geweest waar de pottenbakkers hun klei haalden. Een concentratie van scherven van grijs aardewerk zou een aanwijzing kunnen zijn dat zij ter plaatse ook hun werkplaatsen hadden, maar zeker is dat niet. Een betere kandidaat voor de vestiging van Romeinse pottenbakkers is het gebied rond de gedempte haven, waar ook de middeleeuwse ‘opvolgers’ werkzaam waren. Op een van de erven aan de Dubbelstraat is lang geleden Romeins aardewerk aangetroffen.
Romeinse bewoning rond Bergen op Zoom
Buiten de stad, en dan met name langs de Brabantse Wal, zijn de Romeinse vondsten uiterst zeldzaam. De enige vindplaatsen die we kennen, bevinden zich ten westen van Woensdrecht langs de Schelde, en in Lepelstraat en in de Auvergnepolder, in de buurt van oude kreken.
De brede stuifzandgordel ten oosten van de stad, in de lijn Halsteren-Huijbergen-Kalmthoutse Heide, was dermate onvruchtbaar dat er uit geen enkele periode bewoningssporen aanwijsbaar zijn. Om opnieuw Romeinse resten te vinden, moet je verder naar het oosten gaan, naar het stroomgebied van de Smalle Beek bij Wouw en langs het dal van de Roosendaalse Beek bij Nispen.
Het huidige gebied van Heerle vormde vroeger de overgang van veengronden in het westen naar leemrijke zandgronden in het oosten. De omgeving van de Hazelaar en het dorp Wouw is rijk aan vruchtbare gronden, die elders in het gebied ontbreken. Juist daar worden de laatste jaren steeds meer bewoningssporen gevonden, van Neolithicum tot Late Middeleeuwen.
In 2016 begon de aanleg van een 12 kilometer lange waterleiding van Roosendaal naar de Hazelaar, die geheel archeologisch begeleid werd. Het was een unieke kans om een lange kijksleuf door het landschap te maken. Het leverde 22 vindplaatsen op, daterend van de IJzertijd tot de late Middeleeuwen. Ten zuiden van Wouw werd een nederzetting uit de Romeinse tijd gevonden. Er werden paalkuilen van boerderijen en spiekers gevonden. Een fraaie vondst was een waterput uit de eerste of tweede eeuw, die gedempt was met zand en afval. Vlak in de buurt lag een landweg die van Bergen op Zoom naar Nispen leidde. Andere vindplaatsen rond Wouw, bij het waterwinstation Altena en bij de Spellestraat, wijzen op het bestaan van verspreide boerenbedrijven uit de Romeinse tijd.
Romeinen op bezoek bij de IJzertijdboerderij in Dongen. (Foto: IJzertijdboerderij Dongen)
De tweede grote vindplaats is het dorp Nispen. Bij opgravingen naast de kerk werd een stuk van een Romeinse dakpan gevonden en veldverkenningen op de akkers in de buurt leverden eveneens Romeinse scherven op. Dat er ook daadwerkelijk gewoond werd, bewees een opgraving aan de Essenseweg in 2016. Daar kwamen de paalkuilen van drie Romeinse gebouwen aan het licht. Een daarvan was een potstalboerderij van ruim 8 bij 25 meter, daterend uit de tweede of derde eeuw. De potstal was herkenbaar als een rechthoekige ondiepe kuil. De gebouwen maakten waarschijnlijk deel uit van een nederzetting die zich verder naar het westen uitstrekte. Tot nu toe zijn het de meest westelijke Romeinse gebouwplattegronden die we in Brabant kennen.
Ook uit het aangrenzende Essen zijn Romeinse vondsten bekend. Aangenomen wordt, dat een Romeinse landweg vanuit Bergen op Zoom zuidwaarts afboog naar Nispen en van daaruit verder in de richting van Schijf leidde. Ook uit dat gebied zijn Romeinse vondsten bekend. De weg zou dan onder Etten langs naar Breda-West zijn gegaan. Onder Roosendaal was dit blijkbaar de enige droge route. Tot op heden zijn er in het Roosendaalse gebied geen vondsten bekend die ouder zijn dan de late middeleeuwen. Evenmin werden er sporen gevonden in de sleuf voor de waterleiding, die vanuit Visdonk naar Wouw liep. De omgeving was er grotendeels met veen bedekt en ongeschikt voor bewoning.
De belangrijkste Romeinse wegen in de provincie Germania Inferior liepen langs de Maas en tussen het hedendaagse Boulogne en Keulen (Colonia Aggrippina). Noord-Brabant kende waarschijnlijk geen grote Romeinse wegen. (Bron: Hans Erren, 2009, Wikimedia Commons)
Samenvattend kunnen we zeggen dat er langzaam een beeld ontstaat van het archeologische landschap in het uiterste westen van de provincie. De bewoning aan de voet van de Brabantse Wal was verbonden met de rivier de Schelde en de site van Bergen op Zoom nam daarbij een bijzondere plaats in vanwege de economische activiteiten. Mogelijk waren er meer Romeinse nederzettingen langs de Brabantse oever van de Schelde, maar die zijn verdwenen bij de vorming van het Oosterscheldebekken. De landschappen van Wouw en Nispen-Essen vormden eilanden in een nauwelijks bewoonbaar gebied dat ruimschoots met veen bedekt was, of uit onvruchtbaar stuifzand bestond. Deze eilanden hebben in feite net zo’n rijke bewoningsgeschiedenis als de rest van de provincie.
Bronnen
Uleners, H., Evaluatierapport Archeologische Begeleiding ‘Plangebied Drinkwatertransportleiding WPB Roosendaal - WPB Wouw, Gemeente Roosendaal’, Heinenoord, 2019.