Waar de wieg van de beroemde schilder uit de Noordelijke Renaissance Pieter Bruegel stond, is al lang onderwerp van debat. Was hij een boerenzoon die daarom graag plattelandstaferelen afbeeldde? Of was hij geboren en getogen in een stad en maakte hij boeren juist belachelijk op schilderijen zoals De Bruidsdans? Voor de interpretatie van zijn werk, is het nuttig te weten wat Bruegels achtergrond was. Helaas was zijn afkomst eeuwen geleden al onduidelijk: zijn tijdgenoot Lodovico Guicciardini (1521-1589) hield het erop dat hij was geboren in Breda, terwijl de iets jongere Karel van Mander (1548-1606) meende dat het voor de hand lag dat de kunstenaar uit het dorp Brueghel afkomstig was. Boerenzoon of stedeling: niemand heeft de vraag de afgelopen eeuwen kunnen beantwoorden.
De Bruidsdans geschilderd door Pieter Bruegel de Oude omstreeks 1569. (Bron: Detroit Institute for Arts Museum)
Pieter Bruegel de Oudste?
De Pieter Bruegel die in 1553-1554 zijn intrek nam in een bejaardentehuis in Bergen op Zoom lijkt een belangrijk stukje van de puzzel te zijn: zou deze pensionado Bruegels vader kunnen zijn, Pieter Bruegel de Oudste? De schaarse gegevens die we hebben, lijken deze gedachte te staven. Ten eerste hebben we te maken met een bejaarde, die waarschijnlijk rond 1500 geboren was en dus heel goed rond 1525/1530 voor het eerst vader geworden kan zijn. Dit is ook ongeveer wanneer de schilder geboren moet zijn. Welke naam zou hij zijn zoon gegeven hebben? We weten dat Pieter een familienaam onder de Bruegels was: de schilder noemde zijn oudste zoon Pieter en deze deed op zijn beurt hetzelfde toen hijzelf vader werd. Het ligt voor de hand dat ook de beroemde kunstenaar naar zijn vader was vernoemd, wat een tweede reden is om een verband te vermoeden.
Een ongewone achternaam
Bovendien is de achternaam Bruegel nogal curieus: als het om een toponymische naam zou gaan, zou je 'van Bruegel' verwachten, een naam die bovendien velen met wortels in het dorp Bruegel zouden kunnen dragen, maar daar is geen sprake van. De naam is namelijk zeldzaam, er zijn nauwelijks andere Bruegels bekend. Het lijkt daarom onwaarschijnlijk dat de twee Bruegels niet-gerelateerd waren. Ten derde ligt Bergen op Zoom zowel dichtbij Breda – waar Bruegel volgens Guicciardini geboren was – als Antwerpen waar hij zich in 1551 inschreef bij het Sint Lucasgilde om het schildersambacht te leren.
De rol van de Markiezenhof
De locatie, naam en chronologie lijken dus te passen. En hetzelfde geldt voor de achtergrond van de gepensioneerde, die in zijn werkzame leven een tamelijk welgestelde barbier-chirurgijn was, die zijn oudste zoon naar de Latijnse school kon sturen en een opleiding tot schilder kon laten volgen. Haren knippen, scheren, kiezen trekken en aderlaten deed hij trouwens niet voor de eerste de beste: de barbier-chirurgijn was in dienst van markies Jan IV van Glymes (1528-1567). Daarom kwam hij ook in aanmerking voor een kamer in het bejaardentehuis voor het personeel van de Glymes, het Sint-Janshuis in Bergen op Zoom, waar hij zijn oude dag sleet met anderen die aan het Markiezenhof hadden gewerkt. De barbier-chirurgijn in ruste had dus toegang gehad tot één van de meest vermaarde paleizen van de Lage Landen: de trotse residentie van de Glymes die was bezaaid met Renaissance kunstwerken. Vergezelde een jonge Pieter Bruegel de Oude zijn vader weleens naar het Markiezenhof? En was dit waar hij voor het eerst in contact kwam met de kunststroming waaraan hij als volwassene zo’n grote bijdrage zou gaan leveren?
De Boerendans, geschilderd door Pieter Bruegel de Oude omstreeks 1569. (Bron: Kunsthistorisches Museum Wenen)
Het vaandel uit Bergen op Zoom?
In één van zijn schilderijen lijkt Bruegel tenslotte ook terug te verwijzen naar zijn jeugd in Bergen op Zoom. Op De Boerendans is een rood vaandel afgebeeld, dat buiten een huis hangt. Het vaandel heeft een unieke combinatie van een wapenschild met drie rode Andreaskruizen op een witte achtergrond en de heiligen Sebastiaan en Gertrudis van Nijvel. Het is geïdentificeerd als dat van de schutterij van ofwel Bergen op Zoom, ofwel het dorp Borgvliet dat op een steenworp afstand van de Markiezenstad lag. Dat Bruegel dit vaandel afbeeldde, moet haast wel betekenen dat hij in ieder geval goed bekend was met Bergen op Zoom. Al met al lijkt het dus behoorlijk waarschijnlijk dat Pieter Bruegel de barbier-chirurgijn uit Bergen op Zoom de vader was van Pieter Bruegel de Oude. En als dat zo is hebben we mogelijk ook het raadsel van zijn afkomst opgelost.
Uitsnede van het schilderij De Boerendans van Pieter Bruegel, waarop het vaandel uit Bergen op Zoom of Borgvliet goed te zien is. De rode vlag heeft bovenin twee wapens. Links drie rode kruizen op een zilver veld en rechts een goud jerusalemskruis. Daaronder staan twee figuren: gemoedelijk de Sint Gertrude en Sint Joris. (Bron: Kunsthistorisches Museum Wenen)
Bronnen
Jan Peeters, "Bergen in Bruegel?", De Waterschans 2 (2019) 78-87.
Jaco Zuijderduijn, "De markies, de barbier... en de schilder? Pieter Bruegel (†1566), gepensioneerde in het Sint-Janshuis in Bergen op Zoom", De Waterschans 2 (2019) 70-77.