Het beeld vertoond niet zomaar een alledaags tafereel. Dit is in al zijn eenvoud een buitengewoon krachtige verbeelding van een van de meest dramatische gebeurtenissen uit de geschiedenis van Breda: de vlucht uit de stad van de complete bevolking. Meer dan 50.000 Bredanaars sloegen op zondag 12 mei 1940 op de vlucht voor de dreiging van de oorlog. Onnodig, naar later bleek: de stad bleef voor het krijgsgeweld volledig gespaard. Maar veel van de vluchtelingen raakten op hun tocht steeds verder van huis en belandden uiteindelijk diep in België of in Frankrijk. Sommigen zelfs tot in de Pyreneeën en daaroverheen, in Noord-Spanje.
Pas op 10 februari 1941 werden de laatste Bredase vluchtelingen gerepatrieerd. En meer dan honderd van hen zouden nooit meer naar huis terugkeren. Met de traumatische gebeurtenissen in gedachten die België had beleefd na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog had de Bredase burgemeester Van Slobbe, een oud-militair, voor zijn stad een gedetailleerd evacuatieplan uitgewerkt. Inderdaad dreigde Breda in de meidagen in de vuurlinie te raken tussen de Duitse invallers en de Franse troepen die vanuit het zuiden waren opgerukt. De Fransen meenden daarom dat een onmiddellijke evacuatie van de stad onvermijdelijk was. Door de paniek en de chaos die vervolgens ontstonden, kwam van de zorgvuldige plannen van de burgemeester niets meer terecht en de evacuatie liep uit in een overhaaste en ongeorganiseerde vlucht.
Detail van het beeld in park Valkenberg. (Foto: Marc Bolsius, Erfgoed Brabant)
In twee richtingen verlieten de Bredanaars hun stad. Een groep van zo’n 25.000 mensen ging te voet, met fietsen, karren en kinderwagens op weg naar Zundert en Achtmaal, maar dat was precies de route waarlangs Franse troepen oprukten naar het noorden. Zodoende kwamen de evacués terecht in schermutselingen tussen de Franse soldaten en overvliegende Duitse vliegtuigen. Regelmatig werden de vluchtelingen vanuit de lucht beschoten. Tussen de bomen en in greppels langs de weg vonden zij amper dekking. Veertig van hen verloren op die manier het leven, de overigen konden echter al na drie dagen weer terug naar Breda, dat inmiddels door de Duitsers was bezet.
Daarnaast was er een groep van eveneens zo’n 25.000 vluchtelingen die via Hoogstraten op weg ging naar Antwerpen. Ook van hen keerde na de capitulatie op 15 mei een deel weer terug naar huis, maar lang niet iedereen. Bij een Duits bombardement op Sint-Niklaas, ten zuidwesten van Antwerpen, kwamen naast tientallen Belgen ook 51 vluchtelingen uit Breda om het leven toen de landbouwschool waarin zij waren ondergebracht, werd geraakt door enkele voltreffers. Aangezien het front vervolgens steeds verder opschoof in zuidelijke richting, werden bovendien enkele duizenden Bredase evacués als het ware meegesleurd in de chaos van vele honderdduizenden Belgen en Fransen die het oorlogsgeweld ontvluchtten, almaar verder naar het zuiden. Nog vele maanden na de capitulatie was men in Breda doende om evacués op te sporen en ze met autobussen en soms met ambulances terug naar huis te halen.
Deze gedeelde ervaringen, de vlucht van de complete bevolking en de soms traumatische nasleep daarvan, hebben zich in Breda vanzelfsprekend vastgezet in een collectieve herinnering. De bizarre gebeurtenissen zijn in de loop van de jaren voor de Bredase gemeenschap uitgegroeid tot het symbool bij uitstek van de ellende die oorlog – op de meest uiteenlopende manieren – teweeg kan brengen. Sinds 1999 wordt de jaarlijkse dodenherdenking in Breda dan ook gehouden in het Valkenberg, rondom het beeld van de vermoeide moeder en haar tegenstribbelende kind.
Bronnen
Van Oudheusden, J., Erfgoed van de Brabanders. Verleden met een toekomst, ‘s-Hertogenbosch, 2014.
Dit artikel is een bewerking van een tekst uit J. Van Oudheusden, Erfgoed van de Brabanders. Verleden met een toekomst, ‘s-Hertogenbosch, 2014, 246.