Kruisvaardersstaat in Brabant
Hendrik Reinaart van Husen gaf waarschijnlijk de opdracht kasteel Gemert te bouwen. Hij was landcommandeur van de Duitse Orde, een geestelijke ridderorde met vestigingen in Duitsland, Oostenrijk, Polen en de Baltische staten. Bovendien was hij heer van Gemert.
De Duitse Orde had de zeggenschap over het land geërfd van orderidder en kruisvaarder Rutger van Gemert. Hierdoor viel de plaats niet onder de hertog van Brabant, maar was Gemert-Bakel één van de twee zelfstandig staatjes in Nederland onder het gezag van de Duitse kruisvaardersorde. De commanderij Gemert groeide zelfs uit tot de belangrijkste en rijkste commanderij.
Vanaf de zestiende tot de achttiende eeuw werd de commanderij een belangrijk regionaal geestelijk centrum. Het kasteel is één van de weinige kastelen die van de middeleeuwen tot aan de Franse Tijd de zetel vormde van een kleine, bestuurlijk vrijwel onafhankelijke staat. Omdat daardoor de katholieke godsdienst vanaf de Tachtigjarige Oorlog tot de Franse Tijd in alle vrijheid kon worden uitgeoefend, werd Gemert een bijzondere plaats in Noord-Brabant.
De Orde had het kasteel tot 1794 in bezit; in dat jaar namen de Fransen de goederen van de orde in beslag. Het kasteel kwam toen in het bezit van de Franse maarschalk Nicolas Charles Oudinot, die er niet zelf woonde; dit werd overgelaten aan een rentmeester. Rond 1846 was in het westelijke gedeelte van het kasteel de machinale katoenspinnerij van Volkert en comp. gevestigd.
Religieuze transformatie
Vanaf het einde van de negentiende eeuw kreeg het kasteel een religieuze functie, omdat het werd gekocht door Jezuïeten, een katholieke religieuze orde die Frankrijk had verlaten omdat daar een strijd woedde tegen de kerkelijke invloed. Zij verkochten het pand op hun beurt weer aan een groep Spiritijnen; een gemeenschap van paters die zich aan de heilige geest hadden verbonden.
Architectuur
Het huidige hoofdgebouw van Kasteel Gemert is gebouwd in 1740 in Lodewijk XIV-stijl, een stijl die in Nederland veel werd toegepast in het begin van de achttiende eeuw. Dit gebouw bestaat uit een middengedeelte met haaks daarop twee vleugels. Ook is het kasteel voorzien van een kapel uit 1936. Die kapel werd gebouwd door de Spiritijnen, de toenmalige eigenaars, en was ontworpen door architectenbureau P. van den Boomen.
Ensemble
In 2011 werden het kasteelcomplex, de ommuurde tuin tegenover het poortgebouw en landerijen officieel aangewezen als 'Historische Buitenplaats'. Het kasteelcomplex was al langer een Rijksmonument, maar sinds 2011 staat ook de omgeving van kasteel Gemert onder bescherming van de Monumentenwet.
Bronnen
Thelen, A.(red.), Soevereine heerlijkheid Commanderij Gemert, Gemert, 2009.
Dit artikel is een bewerking van een tekst van M. Schlingmann, zoals eerder gepubliceerd op www.brabantserfgoed.nl