Klaar voor vertrek
Ik heb mijn ezel bepakt met grote balen goed ingepakte geweven wollen lappen, wat eten, een zak water en 8 mooie messen. Ik neem ook wat geld en de documenten mee waarmee ik kan aantonen dat ik uit ’s-Hertogenbosch kom, dan hoef ik op veel plekken geen tol te betalen. De stoffen zijn geweven door mijn vrouw, die de wol van boeren uit de omgeving verwerkt. De messen maak ik zelf in mijn smidse. Den Bosch staat bekend om de productie van “laeckens ende soo groote menichte lijnwaets […] gemeynlijck s’jaars meer dan twintich duysent stucken”. Onze rivieren hebben water van goede kwaliteit voor het zuiveren en bleken van de doeken waardoor onze stoffen ook erg gewild zijn buiten onze stad. Uit diezelfde rivieren winnen we het ijzer voor onze messen en spelden, die de hele wereld over gaan. Ik sta op het punt te vertrekken om onze waar te verhandelen op de markt in Antwerpen. Ga je met me mee?
Kaarten en plattegronden
Hoewel de stad 's -Hertogenbosch al in 1185 bestond, stamt de eerste (bewaarde) plattegrond van “ts Hartoghen Bosch” uit 1545, voor die tijd werden er eigenlijk nog weinig kaarten of plattegronden gemaakt. Hooguit situatieschetsen voor rechtzaken. Ik reis dus zonder wegenkaart, routeplanner of Google Maps. Ik navigeer met behulp van de stand van de zon en ik heb een lijstje in mijn hoofd van de plaatsen waar ik overnacht op mijn route: van Den Bosch via Vught, Helvoirt en Oisterwijk naar Tilburg, dan naar Hoogstraten en Sint-Job-in-'t-Goor naar Antwerpen. Ik hoop er over 4 dagen te zijn.
's-Hertogenbosch, Orthen, Hintham en Vught omstreeks 1550 op een kaart van Jacob van Deventer. (Bron: Koninklijke Bibliotheek België)
De stadspoort uit
De meeste steden zijn ommuurd en een stad wordt dus verlaten en vervolgens weer binnengegaan via een poort. Buiten de poorten van de stad kom je meteen op de landerijen en de 'woeste gronden' terecht. 's-Hertogenbosch heeft verschillende toegangspoorten, maar bijna zeventig procent van al het in- en uitgaande verkeer passeert de Vughterpoort. Men heeft berekend dat in de periode tussen 1535 en 1539 gemiddeld per jaar 57.000 wagens door de Vughterpoort de stad introkken, wat neerkomt op zo’n 230 wagens per dag (als we vrije dagen niet meerekenen). De Vughterpoort sluit aan op de handelsroute richting Breda en Antwerpen en dit is dus ook de poort waardoor ik de stad verlaat. Het is altijd weer een indrukwekkend gezicht zoals ook Lodovico Guicciardini (1521-1589) schrijft in zijn Beshryvinghe van ‘s-Hertoghenbosch: De “Vuchtpoort die nae Antwerpen leyt, van de welcke men pleegh te segghen datse meer schietgaten heeft als daer daghen in't jaer komen.”
Als ik via de Vughterpoort de stad verlaat staat daar al een behoorlijke rij met karren volgepakt met allerlei goederen die juist de stad in willen. De markten in Den Bosch worden altijd goed bezocht en handelaren komen vanuit alle windstreken hun spullen daar verkopen.
Digitale reconstructie van de Vughterpoort (ook wel Pieckenpoort genoemd). (Bron: Erfgoed 's-Hertogenbosch)
Hoe zag de weg eruit?
Na anderhalve kilometer kom ik langs Herberg De Stockvis, daar sla ik rechtsaf in zuidwestelijke richting en even later bevind ik me op de rechte weg over de hei met bomen aan weerskanten. De doorgaande wegen zijn onverhard maar worden wel onderhouden met de tol die reizigers betalen om eroverheen te mogen trekken. In 1510 is de standaardbreedte van een heerbaan in de Meierij 40 voet, ofwel 2 roeden, oftewel 11,5 meter. Meer dan breed genoeg om met twee karren elkaar te kunnen passeren. Boeren hebben er een hekel aan als karren en wagens in een boog om kuilen en plassen heen rijden en beschermen hun akkers door bomen langs de weg te plaatsen. Het hout wordt op zijn beurt weer gebruikt om te kappen als brandstof of bouwmateriaal.
Onderweg
Op de Vughtse Hei kom ik langs het Galgenveld waar de ter dood veroordeelden worden tentoongesteld. Ik probeer niet te kijken en de wind staat gelukkig de goede kant op. Ik loop snel verder en via de dijk kom ik na een kleine 2 uur in Helvoirt aan. Ik zie de ossen al klaar staan om de zwaarbeladen karren door de Loonse en Drunense duinen te trekken richting Loon op Zand. Want voor de paarden is het te zwaar. Ik neem echter de route via Oisterwijk, die is beter begaanbaar. Maar eerst houd ik een korte pauze bij Herberg Den Engel en laat ook mijn trouwe ezel wat eten en drinken. Na een tijdje gaan we weer op pad en steken bij de voorde, de doorwaadbare plek waar Helvoirt zijn naam aan dankt, de rivier de Broekley over.
Onderweg kom ik andere handelaars en kooplieden tegen. De weg wordt intensief gebruikt en niet alleen door handelaren maar ook bodes, religieuzen, pelgrims, studenten en muzikanten zijn regelmatig onderweg.
Tegen het middaguur bereik ik Oisterwijk waar ik ook weer pauze houd bij een uitspanning. Eerst haal ik de balen met “laeckens” van de ezel, zodat hij echt even kan rusten. Als ik zelf ook wat gegeten heb tuig ik mijn ezel weer op en beginnen we aan de laatste etappe van vandaag. We liggen goed op schema dus waarschijnlijk halen we het makkelijk, zelfs met de korter wordende dagen, om voor zonsondergang in Tilburg aan te komen! In de verte zie ik de grote boerderij van Moerenburg en weet ik dat ik er bijna ben. Als ik aan mijn bed in herberg Den Herdt aan de Heuvel in Tilburg kniel, bid ik tot God en dank hem voor het voorspoedig verloop van deze dag. Nog 3 te gaan…
Zelf beleven?
Ben je nou benieuwd naar hoe het moet zijn geweest om over zo’n oude handelsroute te reizen? Dit is nog steeds mogelijk. Er zijn nog een paar plekken in Brabant waar je deze oude wegen kan bewandelen. De meeste oude handelswegen zijn versteend, geasfalteerd of bebouwd door groeiende steden en dorpen. Tussen Tilburg en Antwerpen zijn er nog mooie, rustige stukken van de oude routes behouden gebleven, juist omdat het belang van de weg daar verdween na de val van Antwerpen in 1585. Heemkundekringen en natuurliefhebbers maken zich hard voor de bescherming van deze stukjes geschiedenis, cultuur en natuur.
Tussen Haaren en Helvoirt is nog een deel van de Antwerpsebaan terug te vinden. Ook in Vught ligt nog een stuk, de Groenewouddreef, beiden onderdeel van de hoofdroute tussen ’s-Hertogenbosch en Antwerpen. Ook het Marikenpad laat je oude stukken van het tracé bewandelen. En op de grens van Udenhout en Berkel-Enschot ligt nog zo’n 500 meter zandpad van de Waalwijksebaan, welke deel uitmaakte van de Hollandseweg, een eeuwenoude handelsroute tussen Maastricht en Dordrecht.
Bronnen
Kuijer, P. Th. J., ’s-Hertogenbosch, stad in het hertogdom Brabant ca. 1185-1629, 2000, p. 331-332.
Van Opzeeland, B., Zandpaden in Heusden - karrensporen, 2022, p. 96-97, 103-104.
Zwartbol, A., 'Zandpaden vertellen je meer dan asfalt', Nederlands Dagblad, 29-05-2021.
https://www.bossche-encyclopedie.nl/overig/poorten/_index.1.htm?title=Poorten
https://www.historischeroutes.nl/marikenpad/
https://jeroenboschplaza.com/artikel/het-mes-van-de-tuin-der-lusten/
https://www.schoorudenhout.nl/hollandseweg/