Maria Elselina Versfelt

Jeugd

In haar memoires schreef Versfelt uitvoerig over haar afstamming van Italiaanse adel, maar uiteindelijk was niet een plaatsje aan de oevers van de Arno, maar aan de oevers van de Maas haar geboortegrond: het Brabantse Lith, waar ze in 1776 geboren werd. Na het overlijden van haar vader trok Maria Elselina in 1781, samen met de rest van het gezin, vanuit het Brabantse platteland richting Amsterdam. Daar trouwde ze met Jan Ringling Claasz., waarmee ze twee kinderen kreeg.

In 1795 keerde ze terug naar Brabant, naar het door Franse troepen bezette ’s-Hertogenbosch. Hier ontmoette ze de napoleontische generaal Jean-Victor Moreau, waarmee ze een lange affaire begon. Het nieuws hierover verspreidde zich snel, waardoor haar huwelijk op grond van overspel ontbonden werd. Elselina zelf bleef maîtresse van Moreau.

Mannenkleren en Moreau

Met de verdere uitbreiding van het Franse rijk bleven ook de legers vrijwel constant in beweging, op weg naar nieuwe fronten. Dit zorgde ervoor dat Moreau naar de Zuid-Duitse frontlinie vertrok, om daar te strijden tegen de Oostenrijkers onder aartshertog Karel (1771-1847) in de Eerste Coalitieoorlog (1792-1797). Versfelt volgde haar minnaar, gehuld in mannenkleding, naar het front. Na de promotie van Moreau tot inspecteur-generaal van het Armée d'Italie reisde Versfelt wederom achter hem aan, waardoor ze uiteindelijk via Milaan in Parijs belandde. Na aankomst in Parijs liep de affaire met Moreau al snel uit op een teleurstelling. Moreau trouwde met een ander en Versfelt veranderde haar naarm in Ida Saint-Elme. Nadat een doorbraak in Parijs was mislukt, reisde zij met een theatergenootschap door het Franse platteland.

In de kielzog van Napoleon

Na haar affaire met Moreau kreeg Versfelt, naar eigen zeggen, een affaire met de napoleontische generaal Michel Ney (1769-1815). Ze reisde hem door heel Europa achterna, onder meer naar de veldslag bij Eylau (1807), waarbij zij zelf gewond raakte door toedoen van een Franse huzaar. In reactie hierop stuurde Ney haar terug naar Frankrijk, waar zij echter maar kort verbleef voordat zij doorreisde naar Italië. Wederom vond zij werk als toneelspeelster in een rondtrekkend genootschap en later als lectrice aan het hof van Elisa, een zus van Napoleon.

Een van de meest bekende episodes uit haar memoires betreft haar aanwezigheid op de veldtocht van Napoleon naar Rusland. Wederom vermomd als man volgde zij het leger, waarbij zij ook andere vrouwen ontmoette die hun geliefden achterna reisden. Nadat zij Vilnius had bereikt, reisde ze samen met Nidia, een maîtresse van generaal Montbrun (1770-1815), achter het leger aan naar Moskou, dat enkele weken na haar aankomst werd platgebrand door de Russische troepen.

Vrouwen en het Napoleontische leger

Het is zeker niet vreemd dat Versfelt met het napoleontische leger meereisde door Europa. Enkele geliefden reisden mee met hun mannen, maar de meeste vrouwen hadden een aanzienlijk economischer doel: handelaarsters, wasvrouwen en prostituees verdienden allen goed aan hun handel, aangezien zij in veel gevallen schaarse goederen te koop aan boden. Vooral de cantinières en vivandières verdienden door de verkoop van alcohol en voedingsmiddelen aan soldaten vrij goed, zeker omdat de cantinières een eigen tent mochten uitbaten per eenheid, die de facto fungeerde als kroeg. In aanvulling daarop zijn er ook meerdere gevallen bekend van vrouwen die evenzeer meevochten in de frontlinies, vaak terwijl zij hun goederen aan het slijten waren.

Neergang

In de nasleep van de mislukte Russische campagne, de daaropvolgende nederlaag bij Waterloo en de restauratie van de Bourbons als heersers van Frankrijk, verruilde Versfelt Frankrijk voor een aantal andere Europese landen, waar ze als toneelspeelster actief was. Haar geliefde Ney was door de nieuwe regering terecht gesteld voor landverraad en voor napoleontische sentimenten was, in het nieuwe Frankrijk, geen plaats meer. In Engeland, waar ze rond 1820 werkte, maakte ze onder meer kennis met beroemdheden als Lord Byron (1788-1824) en Percy Shelley (1792-1822). Door financiële problemen vertrok zij in 1824 uiteindelijk weer naar Frankrijk, waar zij drie jaar later, in 1827, in een klap beroemd werd door de publicatie van haar Memoires d’un contemporaine.

Exotisme

De memoires van Versfelt waren erg geliefd, aangezien ze een aantal bekende historische personages koppelde aan exotische verhalen over reizen naar verre streken en historische gebeurtenissen. Ook schreef zij over de glorie onder Napoleon, wat voor veel Fransen met bonapartische sentimenten, die onder het bewind van de Bourbons onderdrukt werden, zeer aantrekkelijk was.

Na de uitgave van haar memoires vertrok Versfelt in 1828 voor twee jaar naar Egypte. Over haar reizen langs de Nijl schreef zij een zesdelig werk, La contemporaine en Egypte (1831), waarin onder meer de piramides en andere antiquiteiten werden beschreven. Dit nieuwe werk verkocht echter lang niet zo goed als haar eerdere werk. Waar haar Egyptische reisverslag wel voorzag in exotische verhalen uit verre windstreken, was het toch minder populair dan haar eerdere memoires, aangezien er weinig (in Frankrijk) bekende figuren in voorkwamen.

Schandaal en dood

Na haar terugkeer uit Egypte bleef Versfelt werken schrijven, die in toenemende mate kritiek leverden op de regering die na de julirevolutie van 1830 aan de macht was gekomen. Na een beschuldiging van laster en door het feit dat in veel van haar werken een kritische republikeinse ondertoon te lezen was, werd zij in Frankrijk steeds meer omstreden. Dit leidde ertoe dat ze uiteindelijk haar toevlucht nam tot Engeland, waar zij in Londen als boekverkoper werkte. Publicatie van (al dan niet valse) brieven van de hand van koning Louis-Philippe leidde tot een proces. In de nasleep van dit schandaal verruilde zij Londen voor Brussel, waar zij uiteindelijk in 1845 overleed. Zelfs na ruim 150 jaar staat Maria Elselina Versfelt te boek als een zeer geëmancipeerde en avontuurlijke vrouw, die met recht een Brabantse heldin kan worden genoemd.

Bronnen

Idzerda, S., "De 'Andere Vrouwen' in de Republiek", Historisch Tijdschrift Aanzet 1, 28, online via IsGeschiedenis,, via: https://isgeschiedenis.nl/longreads/vrouwen-in-het-leger-van-napoleon (stand op 2 oktober 2018).

Lems, B., "Vrouwen in het Leger van napoleon", 1812, ThemaTijdschrift1, 2012, online via IsGeschiedenis, via: https://isgeschiedenis.nl/longreads/vrouwen-in-het-leger-van-napoleon (stand op 2 oktober 2018).

Ostendorf-Reinders, G., "Versfelt, Maria Elselina Johanna", in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, via: http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/versfelt (stand op 2 oktober 2018).

Pool, M., en Van Hattem, M., "Four Men and a Woman: Remarkable Dutch Experiences during the Russian Campaign of Napoleon in 1812", The napoleon Series (februari 2007), via: https://www.napoleon-series.org/military/organization/Dutch/1812/c_dutchmotivation1812.html (stand op 2 oktober 2018).

Versfelt, M.E., Mémoires d'une Contemporaine (8 delen, 1827-1828), online via: http://www.gutenberg.org/ebooks/author/33295 (stand op 2 oktober 2018).

Lees haar geschriften op CuBra: http://www.cubra.nl/idasaintelme/welcome.htm

Deze persoon komt voor in Brabantse Helden, een tv-serie geproduceerd door Eendracht Films en Erfgoed Brabant voor Omroep Brabant.