Geboren in een illustere familie
Arnoldus zag rond 1510 in Aarle het levenslicht en wel op "het goedt Ter Smisse", een landgoed met een edelmanswoning en "neerhuizinge" [bijgebouwen]. Hij was een zoon van Adriaan van Eijndhoudts - heer van Ter Smisse - en van Sophia van Bruhese. De familie Van Eijndhoudts behoorde destijds tot de Brabantse landadel en heeft vooraanstaande bestuurders voortgebracht, van wie er verschillende het schepenambt van Den Bosch hebben bekleed.
Zijn broer Hendrick was heer van Megen en Empel. Diens zoon Adriaan werd in 1621, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, als koningsgezinde (van de Spaanse koning) in Den Haag onthoofd. De zoon van Adriaan , Adolf, nam in 1635 als kolonel van een Hoog-Duits regiment, de vesting Schenkenschans in. Bij de herinname van deze vesting door de Staatsen liep hij zodanige verwondingen op dat hij hieraan overleed. Inmiddels is in Aarle de achternaam “Van Eijnthoudts” verdwenen , maar in Aarlese genealogische kwartierstaten zijn hun nazaten nog volop te vinden.
Zestiende-eeuws Aarle-Rixtel
In de tijd van Arnoldus behoorde Aarle - samen met Rixtel, Beek en Stiphout - tot de heerlijkheid Rixtel, die vanuit het "Gulden huijs", het kasteel van Rixtel , werd bestuurd. Behalve het "Gulden huijs" en "Ter Smisse" vond je hier nog een achttal andere slotjes en kastelen en 14 grote hoeven. Deze rijkdom hangt nauw samen met de ligging van Aarle-Rixtel. Het ligt namelijk op een droogte-eiland, geheel omringd door vruchtbare beekdalen.
De in deze beekdalen gelegen broekgronden en beemden leverden uitstekende weidegronden en hooilanden op. De akkers op de hoger gelegen dekzandruggen van het droogte-eiland werden bemest met vruchtbare plaggen uit deze omliggende beekdalen, vermengd met de mest uit de potstal. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze vruchtbare bruine enkeerdgronden verhoudingsgewijs meer edellieden en kerkelijke instellingen hebben aangetrokken dan de veel magere - met heideplaggen bemeste - zwarte enkeerdgronden. Zij investeerden hier hun geld in landgoederen en rijke hoeven. Het voorgaande maakt meteen duidelijk waarom Arnoldus van Eijndhoudts hier het levenslicht zag.
Zeventiende-eeuwse manuscriptkaart met daarop Erp, Aarle-Rixtel en Lieshout. (Bron: Brabants Historisch Informatiecentrum)
De wereld in
Arnoldus heeft overigens niet lang op “Ter Smisse” gewoond. Op jonge leeftijd vertrok hij naar Den Bosch, waar hij op de Latijnse school les nam bij Gemertenaar Joris van Lankveld, beter bekend als Macropedius (1487-1558). Deze opleiding inspireerde hem tot een vervolgopleiding aan de universiteit van Leuven. In 1535 trok hij - na een kort verblijf in Parijs - naar Italië, waar hij vervolgens in Ferrara en Bologna ging studeren en zich later - als Arnoldus Arlenius - ontpopte tot een buitengewoon goed student in de Griekse letteren.
Hij verdiende de kost met het verkopen van boeken en als agent van drukkers. Hij verwierf aldaar grote bekendheid, niet alleen als grondig kenner van de oude talen, maar ook als boekhandelaar die vorsten en vakgenoten door brieven op de hoogte hield welke wetenschappelijke boeken er verschenen. Ook had hij zich inmiddels in het vak van makelaar in handschriften bekwaamd.
Belangrijkste werk
In 1542 reisde hij naar Venetië, waar hij bibliothecaris werd van de Spaanse ambassadeur Diego Hurtado de Mendoza (1503-1575). In die functie ontdekte hij nieuwe teksten en verzorgde hij de vertaling van belangrijke (oude) documenten. Hij catalogiseerde de Griekse manuscripten van Mendoza's aanzienlijke verzameling. Met behulp hiervan publiceerde hij in 1544 de eerste Griekstalige versie van de werken van de Romeins-Joodse Flavius Josephus (37-100), die jarenlang de basis was voor alle vertalingen vanuit het Grieks. Zijn Grieks-Latijns woordenboek werd in 1546 in Venetië uitgegeven.
Inmiddels was Arnoldus in contact gekomen - waarschijnlijk niet voor het eerst - met zijn landgenoot Laurentius Torrentinus (1499-1563), geboren in Gemert als Laurens van den Bleeck. Laurentius was een voornaam boekdrukker en uitgever te Florence en in dienst van Cosimo I de' Medici (1519-1574), groothertog van Toscane. Later werkte hij o.a. als corrector voor de drukker Lorenzo Torrentino. De twee bevriende taalkundigen trokken voortaan gezamenlijk op, elk gebruikmakend van zijn eigen disciplines. Toen Torrentinus in 1563 kwam te overlijden, behartigde Arlenius, met volmacht, de belangen van diens kinderen. Op oudere leeftijd verkeerde hij in zodanige financiële omstandigheden, dat hij zich genoodzaakt zag een deel van zijn kostbare Griekse handschriften te verkopen. Kort nadat de vennootschap met de erven Torrentinus in 1574 werd ontbonden, is Arlenius overleden.
Huis Ter Smisse vandaag de dag. (Foto: Henk van Beek, 2020)
Het erfgoed van Arlenius
In 1931 werd door Dr. G.J. Hoogewerff, een bekend historicus van die tijd, in de toenmalige uitgave van Mededeelingen van het Nederlandsch Historisch Instituut te Rome een uitgebreid artikel gewijd aan Arnoldus Arlenius. Hierin noemt Hoogewerff Arlenius "een der knapste graeci die er ooit geleefd hebben, maar dat de bekendheid die Arnoldus gedurende zijn leven in den vreemde genoot ertoe heeft bijgedragen dat hij in zijn eigen vaderland geheel in de vergetelheid geraakte." Meer recentelijk heeft onze Arlenius zijn verdiende bekendheid gekregen. Een paar jaar geleden werd er een heuse Arleniusdag georganiseerd door de Stichting Brabants Dialectenfestival, in samenwerking met de heemkundekring Gemert. Arlenius en zijn bevriende vakgenoot Torrentinus werden hierbij beiden op een ludieke doch respectvolle wijze voor het voetlicht gebracht. Dit evenement inspireerde taalkundige Wim Daniëls, toenmalig voorzitter voor voornoemde stichting, om over Arnoldus Arlenius in een van zijn boeken een aardig - fictief – verhaal op te nemen. Dr. Hoogewerff kan zijn eeuwige rust nu tevreden voortzetten.
Bronnen
Huisarchief HKK Barthold van Heessel, Aarle-Rixtel
Slits, F., "Laurentius Torrentinus", in: Brabantse biografieën, 1995.