Opgroeien in Henegouwen
Op 13 februari 1457 was het rumoerig in de gangen van het gigantische paleis de Koudenberg te Brussel, voormalig fort van de Brabantse hertogen en een van de populaire residenties van de Bourgondische hertogen in de Lage Landen. Isabella van Bourbon (1436-1465), de frêle Franse echtgenote van de toekomstige Karel de Stoute (1433-1477), stond op het punt te bevallen van de eerste erfgenaam van de Bourgondische troonopvolger. Een meisje werd geboren en op 17 februari 'Maria' gedoopt.
Hertogin Isabella van Portugal (1397-1472), haar meter, hield haar boven de doopvont van de hertogelijke kapel samen met haar peetvader, niemand minder dan de dauphin, de toekomstige Franse koning Lodewijk XI (1423-1483), die Maria in haar verdere carrière behoorlijk wat kopzorgen zou bezorgen. Grote afwezige was de toenmalige hertog Filips de Goede (1396-1467) "want het is toch maar een meisje, maar mocht het God believen dat hij een jongen zou zenden, dan gaf hij een groot feest", aldus de kroniekschrijver Georges Chastellain (1405-1475). Al zal de spetterende ruzie tussen de hertog en zijn zoon Karel daar eerder voor iets tussen hebben gezeten.
Omwille van die twist installeerde het jonge koppel zich kort na Maria’s geboorte in het Henegouwse Le Quesnoy. Maria zou hoofdzakelijk in deze regio vertoeven. Haar natuurlijke tante Anna van Bourgondië, een van de vele bastaardkinderen van haar grootvader, stond als gouvernante in voor haar opvoeding. Na het overlijden van haar moeder Isabella in 1465, reisde Maria net zoals het Bourgondische hof van stad naar stad en verbleef ze voornamelijk in de omgeving van Gent en Brugge. In 1468 zou haar kersverse stiefmoeder Margareta van York de opvoeding over de enige dochter van de hertog overnemen. Een broertje of zusje kwam er niet.
Het huwelijk van Maria met Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk in de Excellente Cronike van Vlaenderen, ca. 1490. (Bron: Openbare Bibliotheek Brugge, hs. 437, fol. 384r)
Een miserabele erfenis
Op 5 januari 1477 sloeg het noodlot toe. Hertog Karel overleed na een zoveelste mislukte campagne op het slagveld te Nancy. De negentienjarige Maria werd als enig kind onverwacht de troonopvolgster over zeventien Bourgondische erflanden. Lodewijk XI van Frankrijk, eiste (onterecht) dat de lenen bij het ontbreken van een mannelijke erfgenaam onder direct gezag van de Franse kroon kwamen. Lodewijk nam niet alleen het hertogdom Bourgondië, Picardië en Artesië in, maar viel met zijn troepen ook het vrijgraafschap Bourgondië en het graafschap Henegouwen (leengebieden van de Heilig Roomse keizer) binnen.
Bovendien had hertog Karel nog maar net met harde hand het prinsbisdom Luik en het hertogdom Gelre veroverd: deze gebieden maakten bijgevolg maar al te graag van de turbulente situatie gebruik om het Bourgondisch juk opnieuw van zich af te schudden. Ook in verschillende Vlaamse, Hollandse en Brabantse steden zag men de kans schoon om zich van de heersende politieke elite te ontdoen die het corrupte beleid van de hertog hadden gesteund. Onder meer in Gent belandden twee belangrijke Bourgondische ambtenaren, Guy de Brimeu (1433-1477) en kanselier Guillaume Hugonet (?-1477), op het schavot. In 's-Hertogenbosch werd dan weer het voltallige stadsbestuur gevangen gezet.
Het Groot Privilege
Niet veel later riep hertogin Maria de Staten-Generaal bijeen te Gent. Het was namelijk gebruikelijk bij een troonsopvolging dat de Staten een bede, een soort belasting, zou toekennen, weliswaar in ruil voor enkele beloften en tegemoetkomingen van de nieuwe vorst. Hertogin Maria kreeg echter een hele resem klachten voorgeschoteld, een direct gevolg van het weinig politiek doortastende bewind van haar vader Karel de Stoute. In ruil voor de broodnodige centen en militaire steun, keurde Maria van Bourgondië op 11 februari 1477 de eisen van de staten goed en deze werden gebundeld in het Groot Privilege, het allereerste charter dat werd uitgereikt voor alle Bourgondische gewesten samen.
Vrouwen aan de macht
Ondertussen bleef de Franse agressie aanhouden. In een verwoede poging hem op andere gedachten te brengen, stuurden hertogin Maria en haar stiefmoeder Margareta talrijke brieven en onderhandelaars naar koning Lodewijk XI met het dwingende verzoek om vredesonderhandelingen op te starten. Ze wezen hem daarbij expliciet op zijn goddelijke plicht als Maria's peetvader. Een leger aan raadsheren, juristen en secretarissen werd vervolgens aangesteld om de zaak van de jonge hertogin ook juridisch te bepleiten. Anderzijds probeerde ze de door de militaire exploten van haar vader geplunderde schatkist aan te vullen door zich tot haar onderdanen te richten.
Een communicatiestrategie werd uitgewerkt waarbij de jonge Maria haar hulpeloosheid als jonge wees en maagd tegenover haar verraderlijke peetvader in de verf zette; een beeldvorming die nog lang zou nazinderen in de literatuur. In de Excellente Cronike van Vlaenderen lezen we hoe een Middelnederlands gedicht, mogelijks geschreven door de Brugse rederijker Anthonis de Roovere (1430-1482), waarin de hertogin in eigen persoon om hulp roept ("Mine gheminde ic bidde hu hertelic, aensiet hoe lettel mijn voys gheacht es."), naar verschillende steden in Vlaanderen en Brabant werd rondgestuurd.
Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondië in de Excellente Cronike van Vlaenderen, ca. 1485. (Bron: Douai, Bibliothèque Municipale, hs. 1110, fol. 357r)
Het huwelijk: een middeleeuwse Charles & Diana
Als vrouwelijke vorst kon hertogin Maria zelf geen leger aanvoeren, en dus werd er gezocht naar iemand die dat in haar naam kon doen, een echtgenoot. Het nieuws was nog maar net verspreid of een legertje kandidaten diende zich aan:
- aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk (1459-1519), de zoon van de Habsburgse keizer Frederik II (1415-1493), met wie de huwelijksonderhandelingen al door haar vader waren aangevat;
- Edward Woodville (?-1488), Lord Scales en schoonbroer van de Engelse vorst Edward IV aangestuurd door Margareta van York;
- de amper 7-jarige Franse dauphin Charles (1470 1498), de kandidaat van de Franse koning én van de Vlaamse steden om zo een vredesverdrag af te kopen;
- de Bourgondische edelman Filips van Kleef (1459-1528), met wie ze samen opgroeide én de zoon van de machtige Adolf van Kleef (1425–1492), heer van Ravenstein.
Hoveling Olivier de la Marche (1425–1502) schreef in zijn Mémoires hoe de jonge vorstin "van alle kanten onder druk werd gezet, maar niet toegaf". Hertogin Maria liet aan Maximiliaan van Oostenrijk weten dat zij hem nog altijd als haar verloofde beschouwde en verzocht hem zo spoedig mogelijk naar de Nederlanden te komen. Het duurde echter tot 18 augustus voor Maximiliaan de middelen had verzameld om met de passende status in Gent te verschijnen. Na hun huwelijk toerde het populaire jonge koppel, zij 20 hij amper 18, door de Lage Landen.
Regering en de val
Maximiliaan nam niet alleen militaire, maar ook bestuurlijke taken op zich. Op 7 augustus 1479 slaagde Maximiliaan erin de Franse troepen terug te dringen na de Slag bij Guinegate. Hertogin Maria leek zich vooral op publieksevenementen te focussen, zoals lokale processies en festiviteiten. Ze begreep goed dat haar aanwezigheid in de publieke ruimte op steun van de bevolking kon rekenen. De jeugdige en overenthousiaste Maximiliaan had echter de grootste moeite om zich te schikken naar het onderhandelingsklimaat in de Nederlanden. Hoewel hij hertog-consort was, liet hij zich toch maar al te graag als Bourgondische vorst bedienen.
Tekenend daarbij is de Blijde Intrede van het jonge vorstenkoppel in Brussel in 1478. De nacht voor de intrede verzamelde de Brusselse bevolking voor het Koudenbergpaleis. Ze eisten de Bourgondische hertogin te zien. Een hardnekkig gerucht was hen ter ore gekomen dat de hertogin helemaal niet naar Brussel was gereisd en dat Maximiliaan alleen de Blijde Intrede zou afleggen. Het rumoer werd niet gestild tot de hertogin in nachtgewaad vanaf haar balkon de verzamelde menigte gerust stelde, waarna de groep bij het zien van de hertogin tevreden terug huiswaarts keerde.
Heraldisch ruiterportret van Maria van Bourgondië met wapenschilden van haar 17 gewesten in de Excellente Cronike van Vlaenderen, ca. 1490. (Bron: Openbare Bibliotheek Brugge, hs. 437, fol. 361v)
Maria en Maximiliaan kregen drie kinderen van wie er twee overleefden: Filips de Schone (1478-1506), die in 1504 namens zijn vrouw Johanna van Castilië het koningschap van Castilië zou waarnemen, en Margareta (1480-1530), die na Filips' overlijden in 1506 tot 1530 tweemaal als regentes zou regeren over de Nederlanden. Op 6 maart 1482 sloeg het noodlot opnieuw toe: tijdens een reigerjacht georganiseerd door de edelman Adolf van Kleef in de bossen van zijn kasteel te Wijnendaele raakte Maria van Bourgondië ernstig gewond na een val van haar paard. Ze werd vervolgens naar het Prinsenhof in Brugge gevoerd. Enkele weken na het ongeval, op 27 maart 1482, bezweek ze aan haar verwondingen. Na haar overlijden zou de broze vrede in de Nederlanden opnieuw worden verbroken, in het bijzonder in het graafschap Vlaanderen, dat zich tegen de Habsburgse aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk zou keren in een tien jaar durende strijd om het regentschap over de minderjarige Filips de Schone.
Haar erfenis
Maria’s regering bepaalde voor eeuwen de internationale positie van de Nederlanden. Door haar huwelijk met Maximiliaan van Oostenrijk werd een volledige unie met Frankrijk vermeden. Hoewel het hertogdom Bourgondië zelf definitief naar de Franse kroon ging, werd dankzij haar persoonlijkheid en de welwillendheid van haar beleid de eenheid van de Bourgondische Nederlanden hersteld. De Nederlanden kwamen op die manier in het middelpunt van de vroegmoderne Europese politiek terecht.
Bronnen
Blockmans, W., Maria van Bourgondië, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.
Lecuppre-Desjardin, E., Le royaume inachevé des ducs de Bourgogne (xive-xve Siècles), Parijs, 2016.
Stein, Robert. De hertog en zijn staten: de eenwording van de Bourgondische Nederlanden ca. 1380-1480, 2014.